TSPSC Group II Paper I  పర్యావరణ అంశాలు – ప‌ర్యావ‌ర‌ణ ఉద్యమాలు

 

• పర్యావరణ పరిరక్షణ, కాలుష్య నియంత్రణ లక్ష్యాలుగా తెలంగాణలో పలు సామాజిక ఉద్యమాలు జరిగాయి. వీటిలో నల్గొండ జిల్లాలో యురేనియం ప్రాజెక్టుకు వ్యతిరేకంగా.. రాజధాని నగరంలో మూసీ నది ప్రక్షాళన దిశగా నిర్వహించిన ఉద్యమాలు ప్రధానమైనవి. స్థానికుల నుంచి వ్యక్తమైన నిరసనలు ఉద్యమాలుగా మారాయి. వీటికి పలు సంస్థలు,
  ప్రముఖుల నుంచి మద్దతు లభించడంతో కొంతమేర విజయవంతమయ్యాయి. ఈ ఉద్యమాల వివరాలు తెలుసుకుందాం..
• మన దేశంలో పర్యావరణ ఉద్యమాలు గ్రామస్థాయి నుంచి 1970లలోనే ప్రారంభమయ్యాయి. 1980వ దశకం నుంచి తెలంగాణలో సామాజిక ఉద్యమాలు మొదలయ్యాయి. 1990వ దశకం నుంచి ఉద్యమాలు తీవ్రమయ్యాయి. ప్రపంచీకరణ, నయా ఉదారవాదం పేర్లతో చోటు చేసుకున్న ప్రపంచవ్యాప్త ఆర్థిక, రాజకీయ పరిణామాల నేపథ్యంలోనే పర్యావరణ ఉద్యమాలు ఊపందుకున్నాయి. ప్రాంతీయంగా కూడా పర్యావరణం, మానవ హక్కుల పరిరక్షణ దిశగా సాగిన సామాజిక ఉద్యమాలు అనేక అంశాలను లేవనెత్తాయి. ఇలాంటి ఉద్యమాలు సాధారణంగా రాజకీయ పార్టీలకు దూరంగా.. ఒక ఆశయం కోసం పనిచేస్తాయి. ప్రజాస్వామిక విధానాల్లోనే కార్యక్రమాలను రూపొందిస్తాయి.

 

యురేనియం ప్రాజెక్టు వ్యతిరేక ఉద్యమం

• భారత యురేనియం సంస్థ (యురేనియం కార్పొరేషన్ ఆఫ్ ఇండియా లిమిటెడ్ – యూసీఐఎల్) తెలంగాణలో నల్గొండ జిల్లా నాగార్జున జలాశయం సమీపంలోని కొన్ని గ్రామీణ ప్రాంతాల్లో యురేనియం నిక్షేపాలున్నట్లు గుర్తించింది. దీని సమీప గ్రామాల్లో సుమారు 1303 ఎకరాల్లో యురేనియం నిక్షేపాలున్నట్లు యూసీఐఎల్ నిర్ధారించింది. 2001 ఫిబ్రవరిలో కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలు యురేనియం మైనింగ్, శుద్ధి కర్మాగారాన్ని స్థాపించడానికి ఒప్పందం కుదుర్చుకున్నాయి. ఈ ప్రాజెక్టు ప్రతిపాదనను ఆనాటి ఉమ్మడి ఆంధ్రప్రదేశ్ ప్రభుత్వం ఏకగ్రీవంగా ఆమోదించింది.
  * 2002 సెప్టెంబరులో నల్గొండ జిల్లాలోని పెద్దగట్టు, లంభాపురం గ్రామాల్లో యురేనియం గనుల తవ్వకాలకు ప్రభుత్వం అనుమతి ఇచ్చింది. ఈ ప్రాజెక్టు కింద 795 ఎకరాల్లో సుమారు రూ.315 కోట్లతో దాదాపు 20 ఏళ్ల వరకు తవ్వకాలు చేయడానికి నిర్దేశించింది. అనుమతుల అనంతరం నమూనాల కోసం తవ్వకాలను ప్రారంభించడంతో అప్పట్లో స్థానికులు దీన్ని వ్యతిరేకించారు.
  * 2005లో దేవరకొండ పరిధిలో యురేనియం తవ్వకాలకు ప్రయత్నించగా అక్కడి స్థానికుల నుంచి పెద్దఎత్తున వ్యతిరేకత రావడంతో తవ్వకాలను నిలిపివేశారు. 2006లో ‘యురేనియం ప్రాజెక్టు వ్యతిరేక ఉద్యమం’ అనే స్వచ్ఛంద సంస్థను ఏర్పాటు చేసి పెద్దఎత్తున స్థానికులు ఉద్యమం చేపట్టారు. ఈ ఉద్యమానికి గిరిజన సమాఖ్య అధ్యక్షుడు రవీంద్రనాయక్ మద్దతు తెలిపారు. పర్యావరణవేత్తలు, జన విజ్ఞాన వేదిక, పౌరహక్కుల సంఘం నాయకులు కూడా మద్దతిచ్చారు.
  * 2007లో లంభాపురం, పెద్దగట్టు, శేరుపల్లి, చిట్రియాల, పెద్దమూల, కాచరాజుపల్లి గుట్టల్లోని అటవీ ప్రాంతంలో దేశ రక్షణ, అణ్వాయుధాల తయారీకి ఉపయోగపడే యురేనియం నిక్షేపాలున్నట్లు యురేనియం సంస్థ పరిశోధనలో తేలింది. దీంతో 2007లో మళ్లీ యురేనియం శుద్ధి కర్మాగార నిర్మాణ పనులను ప్రారంభించారు. ఈ పనులను అక్కడి స్థానికులు పెద్దఎత్తున అడ్డుకున్నారు. ప్రజలకు మద్దతుగా 20 స్వచ్ఛంద సంస్థలు ముందుకొచ్చాయి. ఇది చివరికి ప్రజా ఉద్యమంగా మారి నిరసనలు వెల్లువెత్తడంతో ప్రభుత్వం వెనుకంజ వేసి పనులను వాయిదా వేసింది.

 

మూసీ కాలుష్య వ్యతిరేక ఉద్యమం

• 1980వ దశకం నుంచి హైదరాబాద్ నగర శివార్లలో పారిశ్రామిక ప్రాంతాలు విస్తరించాయి. దీంతో పారిశ్రామిక వ్యర్ధ పదార్ధాలన్నీ మూసీ నదిలో కలవడం వల్ల అది ఒక మురికి కాలువగా మారింది. వాస్తవంగా.. మూసీ నది హైదరాబాద్ మీదుగా ప్రవహిస్తుండటం వల్ల నగర ప్రజల తాగునీటి అవసరాలకు ఉద్దేశించి దీని ఉపనదిపై హుస్సేన్‌సాగర్ సరస్సును పూర్వకాలంలో నిర్మించారు. అయితే కాలక్రమేణా ఈ నీరు కలుషితమైంది. హుస్సేన్‌సాగర్‌లో ప్రతిరోజూ జంట నగరాల నుంచి 350 మిలియన్ లీటర్ల మురికినీరు, పారిశ్రామిక వ్యర్థ పదార్ధాలు కలుస్తున్నట్లు గత పరిశోధనల్లో వెల్లడైంది. ఈ నేపథ్యంలో 1986లో డాక్టర్ కిషన్‌రావు, కె.పురుషోత్తమ్‌రెడ్డిల ఆధ్వర్యంలో ‘సిటిజన్స్ ఆగైనిస్ట్ పొల్యూషన్’ అనే పర్యావరణ స్వచ్ఛంద సంస్థగా ఏర్పడి స్థానిక ప్రజలను కూడగట్టారు. ఇతర పర్యావరణ సంఘాలతో కలిసి మూసీ కాలుష్య వ్యతిరేక ఉద్యమాన్ని చేపట్టారు. నదీ పరీవాహక ప్రాంత ప్రజల జీవించేహక్కును కాపాడాలని కోరుతూ సుప్రీంకోర్టును ఆశ్రయించారు. 1988లో సుప్రీంకోర్టు ఉత్తర్వుల ఫలితంగా కొన్ని పరిష్కారాలను కనుక్కున్నారు. 1989లో హానికరమైన వ్యర్థపదార్ధాల నిర్వహణ, నిల్వ, పరిష్కారాల కోసం ‘హానికరమైన వ్యర్థపదార్థాల’ నియమావళిని ప్రభుత్వం రూపొందించింది. ఈమేరకు ఉద్యమం కొంత విజయం సాధించింది.
  * 2000లో మూసీ నదిలోని నీటిని ఒక చిన్న కాంక్రీట్ కాలువ ద్వారా ప్రవహింపజేసి.. నదీ జలాల ప్రాంతాన్ని ఉద్యానవనంగా అభివృద్ధి చేయడానికి ఉద్దేశించి తెలుగుదేశం ప్రభుత్వం ‘నందనవనం’ అనే ప్రాజెక్టును ప్రారంభించింది. ఈ ప్రాజెక్టులో భాగంగా మూసీ నది సమీపంలో మురికివాడలను నిర్మూలించాలని ప్రయత్నించింది. దీంతో ఈ ప్రాజెక్టుకు వ్యతిరేకంగా ‘మూసీ బచావో ఆందోళన్’ అనే నినాదంతో స్థానిక సామాజిక సంస్థలు ఉద్యమం చేపట్టాయి. దీనికి పర్యావరణవేత్త మేధా పాట్కర్ మద్దతు ఇవ్వడంతో ఈ ప్రాజెక్టు మధ్యలోనే ఆగిపోయింది.

* 2000, జూన్ 24న ‘ఫోరమ్ ఫర్ ఎ బెటర్ హైదరాబాద్’ అనే సంస్థను ప్రారంభించారు. ఈ ఫోరమ్ కన్వీనర్ ఎం.వేదకుమార్ ఆధ్వర్యంలో ‘హైదరాబాద్ బచావో’ అనే పర్యావరణ ఉద్యమం మొదలైంది. 2006, నవంబరు 21న కాలుష్యంపై అవగాహన కల్పించేందుకు పురానా పూల్ వంతెన నుంచి అంబర్‌పేట వరకు పాదయాత్ర చేపట్టారు. వీరితో పాటు నగరంలోని ఛత్రీ, గమన అనే రెండు స్వచ్ఛంద సంస్థలు పాల్గొన్నాయి.
* 2007లో మూసీనదిని కాలుష్యరహితంగా తీర్చిదిద్దాలనే లక్ష్యంతో ప్రభుత్వ జలమండలి మూసీ నది పొడవునా దశలవారీగా మురుగు శుద్ధి, ప్రక్షాళన పనులను చేపట్టడానికి 10 సీవరేజ్ ట్రీట్‌మెంట్ ప్లాంట్లను సిద్ధం చేసింది. అయితే వీటివల్ల అక్కడి జనావాసాలకు తీవ్రమైన ఇబ్బందులు ఏర్పడతాయని ‘సేవ్ మూసీ రివర్ క్యాంపైన్’ పేరుతో స్థానిక పర్యావరణ సెల్ 2009, జూన్ 2న ఉద్యమం ప్రారంభించింది. ఈ ఉద్యమానికి మద్దతుగా సేవ్ లేక్స్ సొసైటీ, సేవ్ రాక్స్ సొసైటీ, అక్షర, ప్రజా చైతన్య వేదిక, పుకార్, చెలిమి ఫౌండేషన్, హెరిటేజ్ వాచ్ లాంటి పర్యావరణ సంఘాలు పాదయాత్ర చేసి ప్రజలను చైతన్యపరిచాయి.
* 2009 నుంచి నగరం వేగంగా విస్తరిస్తున్న కొద్దీ మూసీ నది పరివాహక ప్రాంతాలు రియాల్టర్లు, కబ్జాదారుల ఆక్రమణలకు గురవుతూ వస్తున్నాయి. మలక్‌పేట, హిమాయత్‌నగర్, అజ్గంపురా, కాచీగూడ ప్రాంతాల్లో మూసీ నది ఆక్రమణలకు గురైంది. ముఖ్యంగా ఒక సంస్థ నదీ పరివాహ ప్రాంతాన్ని కబ్జాచేసి వేసిన వెంచర్ చుట్టూ ప్రహరీగోడను నిర్మించింది. దీనికి వ్యతిరేకంగా కొందరు ‘మూసీ బచావో’ పేరుతో పెద్ద ర్యాలీని నిర్వహించారు. పలువురు నాయకులు, ప్రజా సంఘాలు దీనికి మద్దతు తెలిపాయి. ఈ ఉద్యమకారుల డిమాండ్‌కు స్పందించి జీహెచ్ఎంసీ కబ్జాదారులపై కఠిన చర్యలు చేపడతామని హెచ్చరించింది.

• తెలంగాణ రాష్ట్రంలో ప్రజలకు నాణ్యమైన జీవితాన్ని అందించడానికి పర్యావరణ నిర్వహణ ద్వారా ఆర్ధిక వృద్ధి సాధించడమే లక్ష్యం.– టీఎస్ పీసీబీ విజ‌న్‌

 

మాదిరి ప్రశ్నలు

1. తెలంగాణ రాష్ట్ర పర్యావరణ, అటవీ శాఖ మంత్రి ఎవరు?
ఎ) జోగు రామన్న బి) అజ్మీరా చందూలాల్ సి) జూపల్లి కృష్ణారావు డి) కొప్పుల ఈశ్వర్
జ: (ఎ)
2. తెలంగాణ రాష్ట్ర కాలుష్య నియంత్రణ మండలి ఛైర్మన్ ఎవరు?
ఎ) బహుగుణ బి) రాజీవ్‌శర్మ సి) అనురాగ్‌శర్మ డి) ఎ.కె.చాందా
జ: (బి)
3. తెలంగాణ రాష్ట్ర కాలుష్య నియంత్రణ మండలి ఎప్పుడు ఏర్పడింది?
ఎ) 2014, జులై 6 బి) 2015, జులై 6 సి) 2014, ఆగస్టు 6 డి) 2015, ఆగస్టు 6
జ: (ఎ)
4. ప్రాంతీయ సామాజిక ఉద్యమాలు ఏ దశకం నుంచి ప్రారంభమయ్యాయి?
ఎ) 1980 బి) 1990 సి) 2000 డి) 1970
జ: (ఎ)
5. తెలంగాణలో యురేనియం నిక్షేపాలున్న జిల్లా ఏది?
ఎ) రంగారెడ్డి బి) మహబూబ్‌నగర్ సి) నల్గొండ డి) మెదక్
జ: (సి)
6. ‘సిటిజన్స్ ఆగైనిస్ట్ పొల్యూషన్’ అనే పర్యావరణ స్వచ్ఛంద సంస్థ ఎప్పుడు ఏర్పడింది?
ఎ) 1986 బి) 1987 సి) 1988 డి) 1989
జ: (ఎ)
7. ‘ఛత్రీ, గమన, పుకార్, చెలిమి’ అనేవి ఏమిటి?
ఎ) వ్యాపార సంస్థలు బి) ప్రకటన సంస్థలు సి) స్వచ్ఛంద సంస్థలు డి) ప్రభుత్వ సంస్థలు
జ: (సి)
8. మూసీనది కాలుష్య వ్యతిరేక ఉద్యమానికి మద్దతు ఇచ్చిన పర్యావరణవేత్త ఎవరు?
ఎ) బాబా ఆమ్టే బి) మేధా పాట్కర్ సి) రాజేంద్ర సింగ్ డి) బహుగుణ
జ: (బి)
9. 2000, జూన్ 24న ఏర్పడిన ‘ఫోరమ్ ఫర్ ఎ బెటర్ హైదరాబాద్’ కన్వీనర్ ఎవరు?
ఎ) ఎం.వేదకుమార్ బి) డాక్టర్ కిషన్‌రావు సి) కె.పురుషోత్తంరెడ్డి డి) రామారావు
జ: (ఎ)
10. నల్గొండలో యురేనియం ప్రాజెక్టు వ్యతిరేక ఉద్యమానికి మద్దతునిచ్చిన గిరిజన సమాఖ్య నాయకుడు ఎవరు?
ఎ) రవీంద్రనాయక్ బి) నాగేశ్వర్‌రావు సి) వీరేంద్రనాయక్ డి) ధరేంద్రసింగ్
జ: (ఎ)
11. నల్గొండ జిల్లాలో ‘యురేనియం ప్రాజెక్టు వ్యతిరేక ఉద్యమం’ అనే స్వచ్ఛంద సంస్థ ఎప్పుడు ఏర్పడింది?
ఎ) 2005 బి) 2006 సి) 2007 డి) 2008
జ: (బి)
12. మూసీ నది వెంబడి ఉద్యానవనం అభివృద్ధి చేసేందుకు ప్రారంభించిన ప్రాజెక్టు ఏది?
ఎ) హరితపత్రం బి) నందనవనం సి) మిత్రవనం డి) జలవనమండలి
జ: (బి)
13. 2006 నవంబరు 21న హైదరాబాద్‌లో కాలుష్యంపై అవగాహన కల్పించేందుకు ‘హైదరాబాద్ బచావో’ అనే నినాదంతో పాదయాత్ర ఎక్కడ నిర్వహించారు?
ఎ) మియాపూర్ నుంచి ఎల్బీనగర్ బి) జూబ్లీహిల్స్ నుంచి ఫలక్‌నుమా సి) పురానా పూల్ నుంచి అంబర్‌పేట డి) అంబర్‌పేట నుంచి మలక్‌పేట
జ: (సి)
14. ‘వాటర్ మెన్ ఆఫ్ ఇండియా, జోహడ్ వాలా బాబా’ అనే బిరుదులు ఎవరివి?
ఎ) వందనా శివా బి) సునీతా నారాయణ్ సి) అన్నాహజారే డి) రాజేంద్రసింగ్
జ: (డి)
15. టైమ్ మ్యాగజైన్ ‘పర్యావరణ హీరో’గా ఎవరిని అభివర్ణించింది?
ఎ) సునీతా బి) అన్నాహజారే సి) వందనాశివ డి) మాధవ్ ప్రియదాస్
జ: (సి)
16. ‘జలమందిర్ యాత్ర’ పేరుతో గుజరాత్‌లో ప్రజలను చైతన్యపరిచిన జానపద గాయకుడు ఎవరు?
ఎ) రామ్‌బియా బి) మాధూరిప్రియ సి) రామ్‌లీలావాలా డి) మనోహర్‌బియా
జ: (ఎ)

 TSPSC Group II Paper I జనరల్ సైన్స్ – జియోసింక్రోనస్ శాటిలైట్ లాంచింగ్ వెహికిల్ (జీఎస్ఎల్వీ)

• అంతరిక్షంలో పైచేయి సాధించడానికి ప్రపంచ అగ్ర దేశాలన్నీ పోటీ పడుతుంటాయి. ఈ పోటీలో సత్తా చాటుతున్న భారతదేశం అప్రతిహత విజయాలను సాధిస్తోంది. స్వదేశీ పరిజ్ఞానాన్ని పెంచుకుంటూ చంద్రుడిపైకి, ఇతర గ్రహాల కక్ష్యల్లోకి భారత అంతరిక్ష పరిశోధనా సంస్థ (ఇస్రో) ఉపగ్రహాలను పంపిస్తూ అక్కడి స్థితిగతులపై అపూర్వ విజ్ఞానాన్ని సొంతం చేసుకోగలుగుతోంది. ఇస్రో రూపొందించిన ఉపగ్రహాలు, వాహకనౌకలు – సాధించిన విజయాలపై అభ్యర్థులు అవగాహన పెంచుకోవాలి.

»అంతరిక్షంలో విజయాలు

»జీఎస్ఎల్వీ ప్రయోగాలు

»పీఎస్ఎల్వీతో చంద్రయాన్

»మంగళయాన్‌తో ప్రపంచఖ్యాతి

జియోసింక్రోనస్ శాటిలైట్ లాంచింగ్ వెహికిల్ (జీఎస్ఎల్వీ)

 

• జీఎస్ఎల్వీ అనేది ఒక అంతరిక్ష వాహక నౌక. 49 మీటర్ల పొడవు, 416 టన్నుల బరువు ఉంటుంది. 2 టన్నులకు పైగా బరువుండే ఇన్‌శాట్, జీశాట్ ఉపగ్రహాలను జియోసింక్రోనస్ ట్రాన్స్‌ఫర్ ఆర్బిట్(జీటీవో)లోకి ప్రవేశపెట్టేందుకు ఈ అంతరిక్ష వాహకనౌకను వాడుతున్నారు. జీఎస్ఎల్వీలో 3 దశల్లో ఇంధనం ఉంటుంది. మొదటిదశలో ఘన ఇంధనం, దీనికి అదనంగా 4 లిక్విడ్ స్ట్రాప్ ఆన్ మోటార్స్ ఉంటాయి. రెండోదశలో ద్రవ ఇంధనం, మూడోదశలో క్రయోజినిక్ ఇంజిన్ ఉంటాయి. మూడో దశ చాలా కీలకమైంది. భారత్ దేశీయంగా అభివృద్ధి చేసిన క్రయోజెనిక్ ఇంజిన్‌ను ప్రస్తుతం వాడుతుంది.

భారతదేశం ఇప్పటివరకు విజయవంతంగా ప్రయోగించిన జీఎస్ఎల్వీ ప్రయోగాలు
తేది	వాహక నౌక	ఉపగ్రహం
మే 8, 2003	జీఎస్ఎల్వీ – డీ2	జీశాట్ – 2
సెప్టెంబరు 20, 2004	జీఎస్ఎల్వీ – ఎఫ్01	ఎడ్యుశాట్
సెప్టెంబరు 2 2007	జీఎస్ఎల్వీ – ఎఫ్04	ఇన్‌శాట్ – 4సీఆర్
జనవరి 5, 2014	జీఎస్ఎల్వీ – డీ5	జీశాట్ – 14
ఆగస్టు 27, 2015	జీఎస్ఎల్వీ – డీ6	జీశాట్ – 6

ఇండియన్ మార్స్‌మిషన్

భారత అంతరిక్ష పరిశోధనా సంస్థ (ఇస్రో) అంగారక గ్రహం (మార్స్) పరిశీలనకు ప్రయోగించిన రిమోట్ సెన్సింగ్ ఉపగ్రహాన్ని మార్స్ ఆర్బిటర్ మిషన్ లేదా మంగళయాన్ అంటారు. ఈ ప్రయోగాన్ని ఇండియన్ మార్స్ మిషన్‌గా కూడా పిలుస్తారు. ఈ ఉపగ్రహాన్ని పీఎస్ఎల్వీ-సీ25 వాహకనౌక ద్వారా 2013, నవంబరు 5న శ్రీహరికోటలోని సతీష్‌ధావన్ అంతరిక్ష కేంద్రం నుంచి ప్రయోగించారు.ఈ ఉపగ్రహం 300 రోజుల తర్వాత అంగారక కక్ష్యలోకి 2014 సెప్టెంబరు 24న ప్రవేశించింది. ఈ ప్రయోగంతో ఈ ఘనత సాధించిన మొదటి ఆసియా దేశంగా (ప్రపంచ దేశాల్లో నాలుగోది) భారత్ అవతరించింది. ఇప్పటివరకు అంగారక గ్రహయాత్రను అమెరికా, రష్యా, యురోపియన్‌స్పేస్ ఏజెన్సీ మాత్రమే చేపట్టాయి. ఇతర దేశాలతో పోలిస్తే అతితక్కువ ఖర్చుతో ఇస్రో అంగారక గ్రహయాత్రను చేపట్టింది. దీనికైన ఖర్చు 450 కోట్ల రూపాయలు. ఇప్పటివరకు అన్నిదేశాలు కలిసి 51 అంగారక గ్రహయాత్రలు చేపట్టగా వాటిలో 21 మాత్రమే విజయవంతమయ్యాయి. భారతదేశం మొదటి ప్రయోగంతోనే ఈ ఘనత సాధించడం విశేషం. మార్స్ ఆర్బిటర్ మిషన్ ఉపగ్రహంలో మొత్తం 5 పరికరాలున్నాయి. అవి..

1. లైమన్ ఆల్ఫా ఫొటోమీటర్ (ఎల్ఏపీ): ఇది అంగారక ఉపగ్రహంపైన ఉన్న డ్యుటీరియం, హైడ్రోజన్‌లను కొలవడానికి ఉద్దేశించింది.

2. మీథేన్ సెన్సార్ ఫర్ మార్స్ (ఎమ్ఎస్ఎమ్): ఈ పరికరం అంగారక గ్రహంపైన ఉన్న మీథేన్ ఉనికిని గుర్తిస్తుంది.

3. ఎమ్ఈఎన్‌సీఏ: మార్స్ ఎక్సోస్ఫియరిక్ న్యూట్రల్ కాంపోజిషన్ అనలైజర్. ఈ పరికరం అంగారకుడిపై ఉన్న వాతావరణంలోని వివిధ వాయువులను గుర్తిస్తుంది.

4. మార్స్ కలర్ కెమెరా (ఎమ్‌సీసీ): ఈ కెమెరా అంగారక ఉపరితల ఛాయాచిత్రాలను తీస్తుంది. దీని ద్వారా అక్కడి వాతావరణ పరిస్థితులను తెలుసుకోవచ్చు.

5. థర్మల్ ఇన్‌ఫ్రారెడ్ ఇమేజింగ్ స్పెక్ట్రోమీటర్ (టీఐఎస్): ఈ పరికరం అంగారకుడిపై ఉండే ఉష్ణోగ్రత, నేలలోని ఖనిజాలకు సంబంధించిన సమాచారాన్ని తెలియజేస్తుంది.

ప్రయోగ లక్ష్యాలు

»ఈ ప్రయోగంతో భూమి కాకుండా ఇతర గ్రహాలపైకి వ్యోమనౌకలు లేదా ఉపగ్రహాలను పంపించడానికి కావాల్సిన పరిజ్ఞానం, అనుభవం లభిస్తుంది.
»ఇస్రో భవిష్యత్తులో చేపట్టబోయే మానవసహిత లేదా ఇతర గ్రహాంతర యాత్రలకు కావాల్సిన కమ్యూనికేషన్ వ్యవస్థ, నమూనాలను రూపొందించుకోవడానికి మార్స్ మిషన్ ఉపయోగపడుతుంది.
»అంగారక గ్రహ ఉపరితల వివరాలు, బాహ్యస్వరూపం, అక్కడి వాయువుల గురించి తెలుసుకోవచ్చు.

చంద్రయాన్ – 1 ఉపగ్రహంలోని పరికరాలు
పరికరం పేరు	రూపొందించిన దేశం
1. టీఎమ్‌సీ (టెర్రెయిన్ మ్యాపింగ్ కెమెరా)	జీఎస్ఎల్వీ – డీ2
2. హెచ్‌వైఎస్ఐ (హైపర్ స్పెక్ట్రల్ ఇమేజర్)	జీఎస్ఎల్వీ – ఎఫ్01
3. ఎల్ఎల్ఆర్ఐ (లూనార్ లేసర్ రేంజింగ్ ఇన్‌స్ట్రుమెంట్)	జీఎస్ఎల్వీ – ఎఫ్04
4. హెచ్ఈఎక్స్ (హైఎనర్జీ ఎక్స్‌రే స్పెక్ట్రోమీటర్)	జీఎస్ఎల్వీ – డీ5
5. ఎంఐపీ (మూన్ ఇంపాక్ట్ ప్రోబ్)	జీఎస్ఎల్వీ – డీ6
6. సీఐఎక్స్ఎస్ (చంద్రయాన్ – 1 – ఎక్స్‌రే స్పెక్ట్రోమీటర్)	యునైటెడ్ కింగ్‌డమ్
7. ఎస్ఏఆర్ఏ (సబ్‌కీవ్ ఆటమ్ రిఫ్లెక్టింగ్ అనలైజర్)	యూరోపియన్ స్పేస్ ఏజెన్సీ (ఈయూ)
8. ఎస్ఐఆర్ – 2 (ఇన్‌ఫ్రారెడ్ స్పెక్ట్రోమీటర్)	యూరోపియన్ స్పేస్ ఏజెన్సీ (ఈయూ)
9. ఆర్ఏడీవోఎమ్ (రేడియేషన్ డోస్‌మానిటర్)	బల్గేరియా
10. మినీ-ఎస్ఏఆర్ (మినియేచర్ సింథటిక్ అపెర్చర్ రాడార్)	నాసా (అమెరికా)
11. ఎమ్3 (మూన్ మినరాలజీ మ్యాపర్)	నాసా (అమెరికా)

చంద్రయాన్ – 1

• ఇదొక రిమోట్ సెన్సింగ్ ఉపగ్రహం. చంద్రుడికి సంబంధించిన వివరాలను తెలుసుకునేందుకు శ్రీహరికోటలోని సతీష్‌ధావన్ స్పేస్ సెంటర్ నుంచి 2008, అక్టోబరు 22న దీన్ని విజయవంతంగా ప్రయోగించారు. ఈ ఉప్రగహాన్ని కక్ష్యలో ఉంచడానికి పీఎస్ఎల్వీ-సీ11 వాహకనౌకను ఉపయోగించారు. దీన్నే పీఎస్ఎల్వీ-ఎక్స్ఎల్ రకంగా పిలుస్తారు. ఈ ప్రయోగంలో పీఎస్ఎల్వీ-ఎక్స్ఎల్‌ను ఇస్రో మొదటి సారిగా వినియోగించింది. ప్రపంచంలో వివిధ దేశాలు నిర్వహించిన చంద్రమండల పరిశోధన యాత్రల్లో ఇది 88వది. దీన్ని ఇస్రో అతి తక్కువ ఖర్చుతో నిర్వహించింది. ఇది భారతదేశ మొదటి చంద్రమండల మానవరహిత యాత్ర. దీన్నే ఇండియన్ మూన్‌మిషన్ – 1 గా పిలుస్తారు.
• ఈ ఉపగ్రహం బరువు 1380 కిలోలు. ఈ ఉపగ్రహ ప్రయోగానికైన ఖర్చు 386 కోట్ల రూపాయలు. ఈ ఉపగ్రహంలో 11 పరికరాలున్నాయి. వీటిలో 5 భారతదేశానివి కాగా మిగతా 6 ఇతర దేశాలకు సంబంధించినవి. మనదేశానికి సంబంధించిన పరికరాల్లో మూన్ ఇంపాక్ట్‌ప్రోబ్ అనే పరికరం ఉపగ్రహం నుంచి విడిపోయి చంద్రుడి మీద పడిపోయే విధంగా రూపొందించారు. ఈ పరికరం చంద్రుడి మీదకు చేరే సమయంలో అనేక 3డీ చిత్రాలను తీసి భూమిపైకి చేరవేసింది. ఉపగ్రహాన్ని మొదట చంద్రుడికి 1000 కి.మీ.ల కక్ష్యలోకి చేరవేశారు. తర్వాత 200 కి.మీ.ల కక్ష్యలో ఉంచారు. ఉపగ్రహ సమాచారాన్ని సేకరించేందుకు బెంగళూరులో 2 ‘అంటేనా’లను అమర్చారు. చంద్రయాన్ – 1 విజయవంతంతో ఈ ఘనత సాధించిన 6వ దేశంగా భారత్ అవతరించింది.

ప్రయోగ లక్ష్యాలు

»చంద్రుడి ఉపరితల 3డీ చిత్రాలను తీయడం.
»చంద్రుడిపై ఉన్న మట్టిలోని రసాయనాలు, ఖనిజలవణాల ఉనికిని గుర్తించడం.
»ధ్రువ ప్రాంతాల్లో మంచు ఉండే అవకాశాలను పరిశీలించడం.
»చంద్రుడు, విశ్వ ఆవిర్భానికి సంబంధించిన విషయాలను తెలుసుకోవడం.
»చంద్రుడి గురుత్వాకర్షణ శక్తిపై పరిశోధన.
»ఇస్రో భవిష్యత్తులో చేపట్టబోయే చంద్రమండలం యాత్రకు కావాల్సిన ప్రదేశాన్ని గుర్తించడం.

TSPSC Group II Paper I జనరల్ సైన్స్ – వాహక నౌకల రంగ టెక్నాలజీలో భారత్ ప్రగతి

• సిలబస్‌లో జనరల్ సైన్స్ కింద ప్రత్యేకంగా ‘శాస్త్ర సాంకేతిక రంగాల్లో భారత్ విజయాలు అని పేర్కొన్నారు. కాబట్టి అభ్యర్థులు సైన్స్ మొత్తాన్ని మొదటి నుంచి ప్రారంభించకుండా అవసరమైన అంశాలను మాత్రమే అభ్యయనం చేయాలి.
  భారతదేశ అంతరిక్ష కార్యక్రమాలు 1962లో స్థాపించిన ‘ఇండియన్ నేషనల్ కమిటీ ఫర్ స్పేస్ రిసెర్చ్ (ఐఎన్‌సీవోఎస్‌పీఏఆర్)తో ప్రారంభమయ్యాయి. అదే ఏడాది తిరువనంతపురంలో ‘తుంభా ఈక్విటోరియల్ రాకెట్ లాంచింగ్ స్టేషన్ (టీఈఆర్ఎల్ఎస్) ప్రారంభమైంది. 1969లో ‘ఇండియన్ స్పేస్ రిసెర్చ్ ఆర్గనైజేషన్ (ఇస్రో)ను స్థాపించారు. భారతదేశం 1972లో ‘స్పేస్ కమిషన్‌ను, ‘డిపార్ట్‌మెంట్ ఆఫ్ స్పేస్‌ను (డీవోఎస్)ను ఏర్పాటు చేసింది. ఇస్రో 1972 సెప్టెంబరు నుంచి డిపార్ట్‌మెంట్ ఆఫ్ స్పేస్ పరిధిలోకి వచ్చింది. దీంతో అంతరిక్ష కార్యక్రమాలు భారతదేశంలో ఊపందుకున్నాయి.
  వాహక నౌకల రంగ టెక్నాలజీలో భారత్ ప్రగతి
  భారతదేశ మొదటి ఉపగ్రహం ‘ఆర్యభట్టను 1975, ఏప్రిల్ 19న అమెరికా రాకెట్ కక్ష్యలోకి ప్రవేశపెట్టింది. రెండో ఉపగ్రహం ‘భాస్కర 1 ను 1979, జూన్ 7న ప్రయోగించింది. ఈ ప్రయోగాల తర్వాత భారతదేశం తన సొంత వాహక నౌకల (లాంచింగ్ వెహికిల్స్)ను అభివృద్ధి చేసుకుంది. మనదేశం ఇప్పటి వరకు 4 రకాల వాహక నౌకలను అభివృద్ధి చేసింది.
  అవి….
  1) ఎస్ఎల్వీ శాటిలైట్ లాంచింగ్ వెహికిల్
  2) ఏఎస్ఎల్వీ ఆగ్‌మెంటెడ్ శాటిలైట్ లాంచింగ్ వెహికిల్
  3) పీఎస్ఎల్వీ పోలార్ శాటిలైట్ లాంచింగ్ వెహికిల్
  4) జీఎస్ఎల్వీ జియోసింక్రోనస్ శాటిలైట్ లాంచింగ్ వెహికిల్
  ప్రస్తుతం భారతదేశం ఉపగ్రహాలను నిర్ణీత కక్ష్యలో ప్రవేశపెట్టడానికి పీఎస్ఎల్వీ, జీఎస్ఎల్వీలను మాత్రమే వినియోగిస్తోంది.
  గమనిక: రాకెట్‌లను వాహక నౌకలు అంటారు. ఇవి ఉపగ్రహాలను తీసుకువెళ్లి నిర్ణీత కక్ష్యలో ప్రవేశపెడతాయి.
  శాటిలైట్ లాంచింగ్ వెహికిల్ (ఎస్ఎల్వీ)
  భారతదేశ మొదటి వాహక నౌక ఎస్ఎల్వీ-3. ఇది 22 మీటర్ల పొడవు, 17 టన్నుల బరువు ఉంటుంది. ఇందులో ఘన ఇంధనాన్ని నాలుగు దశల్లో నింపుతారు. ఇది 40 కిలోల బరువు (పేలోడ్) ఉన్న ఉపగ్రహాలను భూమి దిగువ కక్ష్య (ఎల్ఈవో)లోకి ప్రవేశపెట్టగలదు.

ఆగ్‌మెంటెడ్ శాటిలైట్ లాంచింగ్ వెహికిల్ (ఏఎస్ఎల్వీ)
ఈ వాహక నౌక 40 టన్నుల బరువు, 24 మీటర్ల పొడవు ఉంటుంది. దీనిలో అయిదు దశలు ఉంటాయి. ఇవి అన్నీ ఘన ఇంధనాన్ని కలిగి ఉంటాయి. ఈ నౌక 150 కిలోల బరువున్న ఉపగ్రహాలను 400 కి.మీ. కక్ష్యలోకి ప్రవేశపెట్టగలదు.

పోలార్ శాటిలైట్ లాంచింగ్ వెహికిల్ (పీఎస్ఎల్వీ)
భారతదేశం ఇప్పటి వరకు జరిపిన పీఎస్ఎల్వీ ప్రయోగాల్లో మొదటిది తప్ప అన్ని ప్రయోగాలు విజయవంతమయ్యాయి.
ఇస్రో ప్రస్తుతం మూడు రకాల పీఎస్ఎల్వీ రాకెట్‌లను ఉపయోగిస్తుంది. అవి..
1) పీఎస్ఎల్వీ జీ
2) పీఎస్ఎల్వీ సీఏ
3) పీఎస్ఎల్వీ ఎక్స్ఎల్
ఇవి కక్ష్యను బట్టి 1550 కిలోల నుంచి 1700 కిలోల బరువును (ఉపగ్రహాలను) మోసుకుని వెళ్లగలవు. పీఎస్ఎల్వీ పొడవు 44 మీటర్లు. ప్రయోగ సమయంలో దీని బరువు 295 టన్నులు. దీనిలో 4 దశల్లో ఇంధనాన్ని నింపుతారు. ఇవి ఘన, ద్రవ దశలుగా ఏకాంతరంగా ఉంటాయి. మొదటి దశలో ఘన ఇంధనం ఉంటుంది. ప్రపంచంలో అత్యధిక ఘన ఇంధనం మొదటి దశలో ఉపయోగించే రాకెట్ పీఎస్ఎల్వీనే. రెండో దశలో ద్రవ ఇంధనం ఉంటుంది. దీనిలో దేశీయంగా తయారు చేసిన వికాస్ ఇంజిన్‌ను ఉపయోగించారు. పీఎస్ఎల్వీ ద్వారా ఇప్పటి వరకు 29 సార్లు పలు ఉపగ్రహాలను విజయవంతంగా కక్ష్యలోకి ప్రవేశపెట్టారు. వీటిలో 9 సార్లు పీఎస్ఎల్వీ ఎక్స్ఎల్ రకాన్ని వాడారు.

 

TSPSC Group II Paper I  జనరల్ సైన్స్ –  క్షిప‌ణి రంగంలో భార‌త్ స్వయంస‌మృద్ధి

శాస్త్ర, సాంకేతిక రంగాల్లో భారత్ విజయాలకు తార్కాణం క్షిపణులు. భారతదేశం శత్రు దుర్భేద్యంగా తయారు కావడానికి.. రక్షణ రంగంలో స్వయంసమృద్ధిని పొందే దిశగా క్షిపణి తయారీ కార్యక్రమాన్ని 1982లో అబ్దుల్ కలాం నేతృత్వంలో చేపట్టారు. ఆ కార్యక్రమమే – ఇంటిగ్రేటెడ్ గైడెడ్ మిస్సైల్ డెవలప్‌మెంట్ ప్రోగ్రాం (ఐజీఎండీపీ). 2022 నాటికి ఏ దేశం నుంచి కూడా క్షిపణి లేదా వాటి విడిభాగాలను దిగుమతి చేసుకోకూడదన్నది లక్ష్యం. ఈ రంగంలో ఏపీజే అబ్దుల్ కలాం చేసిన కృషికి గాను ఆయనను ‘మిస్సైల్ మ్యాన్ ఆఫ్ ఇండియా’గా కీర్తిస్తున్నారు.

• రామాయణ, మహాభారత కాలాల్లో రకరకాల అస్త్రాలు ప్రయోగించారని పుస్తకాల్లో చదవడమేతప్ప చూసిందిలేదు. కానీ ఆధునిక కాలంలో మన అస్త్రాలను చూస్తే ఎన్నో ఆసక్తికర విషయాలు తెలుస్తాయి. ఆధునిక అస్త్రాలు క్షిపణులు. ఇవి సిగ్నల్ వ్యవస్థతో పనిచేస్తాయి. ప్రపంచ తొలి క్షిపణులను టిప్పు సుల్తాన్ సైన్యం మైసూర్ యుద్ధాల్లో ఉపయోగించింది. 2008 జనవరి 8 వరకు కొనసాగిన ఐజీఎండీపీలో భాగంగా.. హైదరాబాద్‌లోని డీఆర్‌డీఎల్(డిఫెన్స్ రిసెర్చ్ అండ్ డెవలప్‌మెంట్ ల్యాబొరేటరీ)లో అగ్ని, పృథ్వీ, ఆకాశ్, త్రిశూల్, నాగ్ క్షిపణులను రూపొందించారు. ఈ ప్రాజెక్ట్ క్షిపణి రంగంలో శాస్త్రవేత్తల్లో ఆత్మస్త్థెర్యాన్ని నింపడమే కాకుండా ప్రాచ్య దేశాల ఆధిపత్యాన్ని ఎదిరించే సత్తాను కూడా ఇచ్చింది.

క్షిపణుల్లో రకాలు

• అణ్వస్త్రాన్ని లేదా సంప్రదాయ పేలుడు పదార్థాన్ని సుదూర శత్రు స్థావరాలపై ప్రయోగించే, మార్గదర్శక (గైడెడ్) రాకెట్ వ్యవస్థను క్షిపణి (మిస్సైల్) అంటారు. క్షిపణులు రెండు రకాలు. అవి..

1) బాలిస్టిక్ మిస్సైల్        2) క్రూయిజ్ మిస్సైల్
బాలిస్టిక్ మిస్సైల్
దీన్ని ఒక బాణంతో పోల్చవచ్చు. తొలిదశలోనే దీనిపై బలాన్ని ప్రయోగిస్తారు. దీంతో అది ప్రక్షేపక మార్గంలో.. భూ గురుత్వాకర్షణ(గ్రావిటీ)కి అనుగుణంగా ప్రయాణించి లక్ష్య ప్రదేశాన్ని చేరుతుంది. తొలిదశలో నిర్ణీత ఎత్తువరకు ప్రయాణించిన రాకెట్ నుంచి వార్‌హెడ్ విడిపోయి కొంత దూరంలో పడిపోతుంది. క్షిపణి ప్రయాణించే గరిష్ఠ దూరం (వ్యాప్తి) ఆధారంగా వీటిని ఐసీబీఎం, ఐఆర్‌బీఎం, ఎంఆర్‌బీఎం, ఎస్ఆర్‌బీఎంలుగా విభజించవచ్చు.
1. ఐసీబీఎం (ఇంటర్ కాంటినెంటల్ బాలిస్టిక్ మిస్సైల్): దీని వ్యాప్తి కనిష్ఠంగా 5500 కి.మీ.లు. అగ్ని-5, సూర్య క్షిపణులు భారత ఖండాంతర క్షిపణులు.
2. ఐఆర్‌బీఎం (ఇంటర్మీడియట్ రేంజ్ బాలిస్టిక్ మిస్సైల్): దీని వ్యాప్తి 3000 నుంచి 5500 కి.మీ.లు. అగ్ని-3 ఈ తరహా క్షిపణి.
3. ఎంఆర్‌బీఎం (మీడియం రేంజ్ బాలిస్టిక్ మిస్సైల్): దీని వ్యాప్తి 1000 నుంచి 3000 కి.మీ.లు. అగ్ని-2 దీనికి ఉదాహరణ.
4. ఎస్ఆర్‌బీఎం (షార్ట్ రేంజ్ బాలిస్టిక్ మిస్సైల్): దీని వ్యాప్తి 1000 కి.మీ.ల కంటే తక్కువ. పృథ్వి-1, 2, 3; ప్రహార్, అగ్ని-1, శౌర్య క్షిపణులు ఈ రకానికి చెందినవి.
క్రూయిజ్ మిస్సైల్

• వీటిని విమానాలతో పోల్చవచ్చు. ఇవి నిర్ణీత లక్ష్యాన్ని, కచ్చితత్వంతో ఛేదించే వరకు, భూమికి సమాంతరంగా గాలిలో ప్రయాణిస్తాయి. క్షిపణి లక్ష్యాన్ని చేరేవరకూ అందులోని చోదక వ్యవస్థలు పనిచేస్తాయి. వేగం ఆధారంగా వీటిని సబ్‌సోనిక్, సూపర్‌సోనిక్, హైపర్ సోనిక్ రకాలుగా విభజించవచ్చు. గాలిలో ధ్వని వేగం కంటే తక్కువ వేగంతో ప్రయాణిస్తే అది సబ్‌సోనిక్ క్షిపణి. నిర్భయ్ క్షిపణి లాంగ్‌రేంజ్ సబ్‌సోనిక్ క్షిపణి.
  * గాలిలో ధ్వని వేగానికి 2 నుంచి 3 రెట్ల వేగంతో ప్రయాణించే క్షిపణులు సూపర్‌సోనిక్ క్షిపణులు. ‘బ్రహ్మోస్’ సూపర్‌సోనిక్ క్రూయిజ్ మిస్సైల్.
  * గాలిలో ధ్వని వేగానికి 5 రెట్ల కంటే ఎక్కువ వేగంతో ప్రయాణించే క్షిపణులు హైపర్‌సోనిక్ క్షిపణులు. అభివృద్ధి దశలోని బ్రహ్మోస్-2 ఈతరహా క్షిపణి.
  క్షిపణి ప్రయోగ విధానాలు (క్షిపణి, లక్ష్యాలు ఉండే ప్రదేశాల ఆధారంగా)
  1. ఉపరితలం నుంచి ఉపరితలానికి ప్రయోగించే క్షిపణులు (ఎస్ఎస్ఎం)
  2. ఉపరితలం నుంచి గగనతలానికి ప్రయోగించే క్షిపణులు (ఎస్ఏఎం)
  3. గగనతలం నుంచి గగనతలానికి క్షిపణులు (ఏఏఎం)
  4. యుద్ధ ట్యాంకులపై ప్రయోగించే యాంటీ ట్యాంకు మిస్సైల్స్ (ఏటీఎం)

అగ్ని క్షిపణులు

• మధ్యంతర నుంచి ఖండాంతర వ్యాప్తి ఉన్న ఉపరితలం నుంచి ఉపరితలానికి ప్రయోగించగల అగ్ని శ్రేణి క్షిపణులు 5 రకాలు.
  
  అగ్ని-I, అగ్ని-II, అగ్ని–III క్షిపణులను 2008 నాటికి అభివృద్ధి చేశారు. అగ్ని IV, V, VI రకం క్షిపణులు అభివృద్ధి, పరిశోధన దశలో ఉన్నాయి.
  పృథ్వీ: ఉపరితలం నుంచి ఉపరితలానికి ప్రయోగించగల షార్ట్‌రేంజ్ బాలిస్టిక్ మిస్సైల్. ఐజీఎండీపీలో భాగంగా డీఆర్‌డీవో పృథ్వీ క్షిపణులను అభివృద్ధి చేసింది.

ఆకాశ్: ఉపరితలనం నుంచి గగన తలానికి(ఎస్ఏఎం) ప్రయోగించగల సూపర్‌సోనిక్ మధ్యంతర క్షిపణి. సుమారు 25 కి.మీ.ల ఎత్తులోని యుద్ధ విమానాలు, క్రూయిజ్ క్షిపణులను ఇది కూల్చివేయగలదు. దీన్నే ఇంటర్‌సెప్టార్ మిస్సైల్‌గా ఉపయోగించవచ్చు.
* సైనిక బలగాల కోసం అభివృద్ధి చేసిన ఆకాశ్ మిస్సైల్‌ని జనవరి 26, 2015 రిపబ్లిక్ డే పరేడ్‌లో ప్రదర్శించారు. వీటిని మేలో సైన్యంలోకి తీసుకున్నారు. వైమానిక దళం ఇంతకు ముందే వీటిని చేర్చుకుంది. ఆకాశ్ తొలి బహుళ లక్ష్య (మల్టీపుల్ టార్గెట్) క్షిపణి.
త్రిశూల్: ఉపరితలం నుంచి గగన తలానికి (ఎస్ఏఎం) ప్రయోగించే సత్వర ప్రతిచర్య (క్విక్ రియాక్షన్) రకానికి చెందిన క్షిపణి. దీని వ్యాప్తి 9 కి.మీ.లు ఇది తక్కువ ఎత్తులో ఎగిరే వస్తువులను (ఫ్త్లెయింగ్) కూల్చివేయగలదు. త్రివిధ దళాలు ఉపయోగించవచ్చు.
నాగ్: ఇది మూడో తరానికి చెందింది. కాల్చు – మరచిపో (ఫైర్ అండ్ ఫర్‌గెట్) రకానికి చెందిన యుద్ధ ట్యాంకు విధ్వంసక క్షిపణి (ఏటీఎం – యాంటీ ట్యాంకు మిస్సైల్). ఇది సుమారు 4-5 కి.మీ.ల దూరంలోని ట్యాంకులను ధ్వంసం చేస్తుంది. ఫైబర్‌గ్లాస్‌తో నిర్మితమైన మొదటి ఏటీఎం.
నాగ్ క్షిపణిని రెండు ర‌కాలుగా అభివృద్ధి ప‌రిచారు. అవి..
1) ప‌దాతి ద‌ళం కోసం నాగ్ మిస్సైల్ కారియ‌ర్ (ఎస్ఏఎంఐసీఏ) పై ఉప‌యోగించే క్షిప‌ణి.
2) వైమానిక ద‌ళం కోసం హెలికాప్టర్ నుంచి ప్రయోగించ‌గ‌ల హెలీనా (హెచ్ఈఎల్ఐఎస్ఏ) రకం క్షిప‌ణి. (HELINA = Helicopter + Nag)
హెలీనా వ్యాప్తి 7-8 కి.మీ.లు. దీన్ని హిందుస్థాన్ ఏరోనాటిక్స్ లిమిటెడ్(హెచ్ఏఎల్) అభివృద్ధి చేసిన ధ్రువ్ లేదా లైట్ కంబాట్ హెలికాప్టర్(ఎల్‌సీహెచ్)లలో అమర్చవచ్చు.
అస్త్ర: యాక్టివ్ రాడార్ రోమింగ్ వ్యవస్థను కలిగిన, బియాండ్ విజిబుల్ రేంజ్ – గగనతలం నుంచి గగనతలానికి (బీవీఆర్ఏఏఎం) ప్రయోగించగల క్షిపణి అస్త్ర. దీన్ని డిఫెన్స్ రిసెర్చ్ డెవలప్‌మెంట్ ఆర్గనైజేషన్(డీఆర్‌డీవో) అభివృద్ధి చేసింది. మొత్తం 8 సార్లు దీన్ని పరీక్షించారు. ఇది వేర్వేరు దూరాలు, ఎత్తుల్లో ఉండే లక్ష్యాలను ఛేదిస్తుంది. 20 కి.మీ.ల లోపు ఉండే స్వల్ప అవధి లక్ష్యాల నుంచి 80 కి.మీ.ల వరకు ఉండే దీర్ఘ అవధి లక్ష్యాలను ఛేదిస్తుంది. దీన్ని చివరిసారిగా మార్చి 18, 2015న సుఖోయి-30 యుద్ధ విమానం నుంచి విజయవంతంగా పరీక్షించారు. దీన్ని హెచ్ఏఎల్ అభివృద్ధి చేసిన తేజస్, ఏఎంసీఏ, ఎఫ్‌జీఎఫ్ఏ ఎయిర్‌క్రాఫ్ట్‌ల ద్వారా కూడా ప్రయోగించే అవకాశం ఉంది.
ముఖ్యాంశాలు
* మ్యాక్ (Mach) – క్షిప‌ణి వేగానికి ప్రమాణం. మ్యాక్ = క్షిప‌ణి వేగం / గాలిలో ధ్వని వేగం
* 2015, జనవరి 31న ఒడిశా తీరంలోని ఇంటిగ్రేటెడ్ టెస్ట్ రేంజ్(ఐటీఆర్) సెంటర్ నుంచి అత్యాధునిక అగ్ని- V మిస్సైల్‌ను మూడోసారి విజయవంతంగా ప్రయోగించారు.
* పృథ్వీ-IIIనే ‘ధనుష్’ అని పిలుస్తారు. దీన్ని నౌకల నుంచి ప్రయోగించవచ్చు.
* 2015, ఫిబ్రవరి 19న చాందీపూర్‌లోని ఇంటిగ్రేటెడ్ టెస్ట్ రేంజ్ సెంటర్ నుంచి 350 కి.మీ.ల దూరం ప్రయాణించే అణ్వాస్త్రాన్ని తీసుకుని వెళ్లే పృథ్వీ-IIని విజయవంతంగా పరీక్షించారు.
* హెలికాప్టర్ ఆధారిత నాగ్ క్షిపణిని 2015 జులైలో జైసల్మీర్, రాజస్థాన్‌లో పరీక్షించారు.
మాదిరి ప్రశ్నలు
1. అత్యధిక వ్యాప్తి ఉన్న మిస్సైల్ ఏది?
జ‌: అగ్ని – V
2. త్రిశూల్ ఏ రకానికి చెందిన మిస్సైల్?
ఎ) గగనతలం నుంచి గగనతలం                      బి) ఉపరితలం నుంచి గగనతలం
సి) యుద్ధ విధ్యంసక క్షిపణి        డి) ఉపరితలం నుంచి ఉపరితలం
జ‌: బి(ఉపరితలం నుంచి గగనతలం)
3. బియాండ్ విజిబుల్ రేంజ్ రకానికి చెందిన గగనతలం నుంచి గగనతలానికి ప్రయోగించే క్షిపణి ఏది?
జ‌: అస్త్ర
4. ఐజీఎండీపీలో భాగంగా అభివృద్ధి పరచని క్షిపణి ఏది?
జ‌: బ్రహ్మోస్
5. బాలిస్టిక్ రకానికి చెందిన మిస్సైల్ ఏది?
ఎ) అగ్ని        బి) పృథ్వీ        సి) ఆకాశ్        డి) అన్నీ
జ‌: డి(అన్నీ)
6. ‘అస్త్ర’ ఏ రకానికి చెందిన క్షిపణి?
ఎ) గగనతలం నుంచి గగనతలం               బి) గగనతలం నుంచి ఉపరితలం
సి) ఉపరితలం నుంచి గగనతలం        డి) ఉపరితలం నుంచి ఉపరితలం
జ‌: ఎ(గగనతలం నుంచి గగనతలం)
7. భారత్ మొదటి ఉపరితలం నుంచి ఉపరితలానికి ప్రయోగించగల టాక్టికల్ మిస్సైల్ ఏది?
జ‌: పృథ్వీ
8. భారత మొదటి – అల్పశ్రేణి ఉపరితలం నుంచి గగనతలానికి ప్రయోగించగల క్షిపణి ఏది?
జ‌: త్రిశూల్
9. భారత తొలి దీర్ఘశ్రేణి మల్టిపుల్ టార్గెట్ మిస్సైల్ ఏది?
జ‌: ఆకాశ్
10. భారత తొలి ఖండాంతర బాలిస్టిక్ క్షిపణి (ఐసీబీఎం)
జ‌: అగ్ని-V

 

TSPSC Group II Paper I క్ర‌యోజెనిక్ ఇంజిన్ టెక్నాల‌జీ

* క్రయోజెనిక్ ఇంజిన్ సాఫల్యం
* ఇస్రో విజయాల పరంపర

అంతరిక్ష విజయాలతో భారత్ అప్రతిహతంగా దూసుకెళుతోంది.. విశ్వవ్యాప్తంగా అతి తక్కువ దేశాలకే సొంతమనుకునే ఘనతలను భారత అంతరిక్ష పరిశోధన సంస్థ (ఇస్రో) సాధిస్తూ మన దేశ ఖ్యాతిని చాటుతోంది. క్రయోజెనిక్ ఇంజిన్ సాంకేతికను సొంతంగా అభివృద్ధి చేసుకోవడం ఈ అద్భుత విజయాల్లో ఒకటి. కేవలం 5 దేశాలు మాత్రమే దీన్ని సాధించగా ఆరో దేశంగా భారత్ వాటి సరసన సగర్వంగా నిలిచింది. ఇంత గొప్పగా చెప్పుకునే క్రయోజెనిక్ ఇంజిన్ టెక్నాలజీ అంటే ఏమిటి? ప్రయోజనాలేమిటి? ప్రగతి ప్రస్థానం ఎలా సాగింది? ఈ వివరాలతో పాటు ఐఆర్ఎన్ఎస్ఎస్, భువన్‌ల గురించిన విశేషాలు టీఎస్‌పీఎస్సీ అభ్యర్థుల కోసం..
”స్వదేశీ క్రయోజెనిక్ ఇంజిన్ సాంకేతికతను అభివృద్ధి చేసిన ఆరో దేశంగా భారత్ అవతరించింది. ఇంతవరకు ఈ సాంకేతికత అమెరికా, రష్యా, జపాన్, చైనా, ఫ్రాన్స్ దేశాలకు మాత్రమే ఉంది.”

• క్రయోజెనిక్ ప్రొపల్లెనేట్స్‌ను ఉపయోగించుకునే రాకెట్ ఇంజిన్‌ను క్రయోజెనిక్ ఇంజిన్ అంటారు. దీనిలో ద్రవ హైడ్రోజన్‌ను ఇంధనంగాను.. ద్రవ ఆక్సిజన్‌ను ఆక్సిడైజర్‌గాను వినియోగిస్తారు. ఈ ఇంజిన్ వల్ల రాకెట్‌కు ఎక్కువ శక్తి లభిస్తుంది. దీని ద్వారా ఎక్కువ బరువున్న పేలోడ్‌ను మోసుకుని వెళ్లడానికి వీలవుతుంది. ఈ ఇంజిన్‌ను జీఎస్ఎల్వీ మూడోదశలో ఉపయోగిస్తారు. క్రయోజెనిక్ ఇంజిన్ సాంకేతికత(టెక్నాలజీ)ను వృద్ధి చేయడంలో అనేకసమస్యలుంటాయి. ఇంధనాన్ని నిల్వ చేయడం, మండించడం, అతి తక్కువ ఉష్ణోగ్రత, పీడనాలను నియంత్రించడం లాంటి ఇబ్బందులు ఎదురవుతాయి. దీంతో భారతదేశం క్రయోజెనిక్ ఇంజిన్ సాంకేతికత, ఇంజిన్లను ఇతర దేశాల నుంచి తీసుకోవాలని భావించింది. ఈదిశగా 1988లో మొదటి ప్రయత్నాన్ని ప్రారంభించింది. రష్యా తక్కువ ధరకు సాంకేతికత, ఇంజిన్లను సరఫరా చేయడానికి అంగీకరించింది. 1991 జనవరిలో రష్యా అంతరిక్ష పరిశోధన సంస్థ (స్పేస్ ఏజెన్సీ) గ్లావ్‌కోస్‌మాస్, భారతదేశం మధ్య ఒప్పందం కుదిరినా.. ఈ ప్రయత్నానికి అమెరికా అడ్డు పడటంతో ఒప్పందం రద్దయింది. తిరిగి అనేక ప్రయత్నాల తర్వాత 1994లో కేవలం 7 క్రయోజెనిక్ ఇంజిన్లను మాత్రం ఇవ్వడానికి రష్యా అంగీకరించింది. మొదటి ఇంజిన్ 1999లో భారత్‌కు వచ్చింది. జీఎస్ఎల్వీ ప్రయోగాల్లో ఇస్రో వీటిని ఉపయోగించింది. తర్వాత భారత్ సొంత క్రయోజెనిక్ ఇంజిన్ సాంకేతికతను అభివృద్ధి చేయాలని నిశ్చయించుకుంది. మహేంద్రగిరి (తమిళనాడు)లోని లిక్విడ్ ప్రొపల్షన్ కాంప్లెక్స్ (ఐపీఆర్‌సీ)లో ప్రయోగాలను ప్రారంభించింది.

స్వతంత్ర ఉపగ్రహ ఆధారిత వ్యవస్థ

• ఇండియన్ రీజినల్ నావిగేషన్ శాటిలైట్ సిస్టం (ఐఆర్ఎన్ఎస్ఎస్)గా పిలిచే ఇది భారతదేశ స్వతంత్ర ఉపగ్రహ ఆధారిత నావిగేషన్ వ్యవస్థ. దీనివల్ల భూమి, సముద్ర, ఆకాశ మార్గాల్లో ప్రయాణించే వ్యక్తుల కోసం కచ్చితమైన మార్గాన్ని గుర్తించవచ్చు. ఈ వ్యవస్థలో మొత్తం 7 ఉపగ్రహాలుంటాయి. వీటిలో భారతదేశం ఇంతవరకు నాలుగింటిని కక్ష్యలోకి ప్రవేశపెట్టింది. మిగతా మూడింటిని 2016 చివరి నాటికి కక్ష్యలోకి ప్రవేశపెట్టి ఈ వ్యవస్థను పూర్తిగా అందుబాటులోకి తేవాలని భావిస్తోంది. ఐఆర్ఎన్ఎస్ఎస్ ద్వారా భారతదేశమంతటా, దేశం నుంచి 1500 కి.మీ.ల పరిధిలో సమాచార, ఇతర సేవలు అందుబాటులో ఉంటాయి. ఈ వ్యవస్థ వల్ల విపత్తు నిర్వహణ సమర్థవంతంగా వీలవుతుంది. వాహనాలు ప్రయాణించే మార్గాన్ని, అవి ఉన్న ప్రదేశాన్ని కనుక్కోవచ్చు. వాహనచోదకులకు అన్ని వేళలా సమాచారం అందించడానికి వీలవుతుంది.

‘భువన్’ విజయం
భారత అంతరిక్ష పరిశోధన సంస్థ (ఇస్రో) రిమోట్ సెన్సింగ్ ఉపగ్రహాల ద్వారా తీసిన భూమి ఛాయాచిత్రాలను భువన్‌గా పిలుస్తున్నారు. భువన్ అంటే సంస్కృత భాషలో భూమి అని అర్థం. ఈ భువన్ చిత్రాలు 5 మీటర్ల రెజల్యూషన్‌తో ఉన్నాయి. ఇటీవల తీసిన ఈ చిత్రాలు గూగుల్ ఎర్త్ చిత్రాల(పిక్చర్స్) కంటే మంచి రెజల్యూషన్‌తో ఉన్నాయి. భారతదేశానికి సంబంధించిన చిత్రాలు అధిక నాణ్యతతో ఉన్నాయి. హైదరాబాద్‌లోని నేషనల్ రిమోట్ సెన్సింగ్ సెంటర్ ఈ ఛాయాచిత్రాలను తీసింది. ఇవి 2డీ, 3డీ చిత్రాల రూపంలో కూడా లభ్యమవుతున్నాయి. 2009, ఆగస్టు 12న ఇస్రో భువన్ 3డీ ఛాయాచిత్రాల బీటావెర్షన్‌ను విడుదల చేసింది. ‘భువన్’ సహాయంతో భారతదేశంలోని నేలల రకాలు, నీటి లభ్యత వివరాలను తెలుసుకోవచ్చు. కరవు, వరదలు సంభవించిన ప్రాంతాలను అధ్యయనం చేయవచ్చు.
సాంకేతిక పురోగమనం..
* 1998 ఫిబ్రవరిలో క్రయోజెనిక్ ఇంజిన్‌కు ఒక నిమిషం పరీక్షను విజయవంతంగా నిర్వహించారు.
* 2002లో 3000 సెకన్ల పరీక్షను నిర్వహించారు.
* 2007లో క్రయోజెనిక్ ఇంజిన్ అప్పర్ స్టేజ్(సీయూఎస్) పరీక్షను నిర్వహించారు.
* 2014 జనవరి 5న జీఎస్ఎల్వీ-డీ5 రాకెట్‌లో స్వదేశీ క్రయోజెనిక్ ఇంజిన్ ఉపయోగించి మొదటిసారిగా జీశాట్-14 ఉపగ్రహాన్ని విజయవంతంగా కక్ష్యలోకి ప్రవేశపెట్టారు.
* 2015 ఆగస్టు 27న జీఎస్ఎల్వీ-డీ6 రాకెట్‌లో స్వదేశీ క్రయోజెనిక్ ఇంజిన్ ఉపయోగించి జీశాట్-6 ఉపగ్రహాన్ని విజయవంతంగా కక్ష్యలోకి ప్రవేశపెట్టారు. ఇస్రో స్వదేశీ క్రయోజెనిక్ ఇంజిన్ వాడటం ఇది రెండోసారి.
* 2015, జులై 16న మహేంద్రగిరిలోని ఇస్రో ప్రొపల్షన్ కాంప్లెక్స్‌లో అధిక శక్తిమంతమైన క్రయోజెనిక్ ఇంజిన్ పరీక్షను 800 సెకన్ల పాటు నిర్వహించారు. దీన్ని ఇస్రో భవిష్యత్తులో ప్రయోగించే జీఎస్ఎల్వీ – ఎంకె – III రాకెట్‌లో ఉపయోగిస్తారు. ఈ రాకెట్ సహాయంతో 4 టన్నుల బరువున్న ఉపగ్రహాలను కక్ష్యలో ప్రవేశపెట్టవచ్చు.

ఇస్రో సంస్థలు – ఏవి ఎక్కడ?
డెహ్రడూన్: ఐఐఆర్ఎస్ – ఇండియన్ ఇన్‌స్టిట్యూట్ ఆఫ్ రిమోట్ సెన్సింగ్, సీఎస్ఎస్‌టీఈఏపీ – సెంటర్‌ఫర్ స్పేస్ సైన్స్ అండ్ టెక్నాలజీ ఎడ్యుకేషన్ ఇన్ ఏషియా పసిఫిక్.
షిల్లాంగ్: ఎన్ఈ – ఎస్ఏసీ – నార్త్ ఈస్ట్రన్ స్పేస్ అప్లికేషన్ సెంటర్.
హైదరాబాద్: ఎన్ఆర్ఎస్సీ – నేషనల్ రిమోట్ సెన్సింగ్ సెంటర్.
తిరుపతి: ఎన్ఏఆర్ఎల్ – నేషనల్ అట్మాస్ఫియరిక్ రిసెర్చ్ ల్యాబొరేటరీ.
శ్రీహరికోట: ఎస్‌డీఎస్సీ – సతీష్‌ధావన్ స్పేస్ సెంటర్.
మహేంద్రగిరి(తమిళనాడు): ఐపీఆర్‌సీ – ఇస్రో ప్రొపల్షన్ కాంప్లెక్స్.
తిరువనంతపురం: వీఎస్ఎస్సీ – విక్రమ్ సారాభాయ్ స్పేస్ సెంటర్, ఎల్‌పీఎస్సీ – లిక్విడ్ ప్రొపల్షన్ సిస్టమ్స్ సెంటర్, ఐఐఎస్‌యూ – ఇస్రో ఇనర్షియల్ సిస్టం యూనిట్, ఐఐఎస్టీ – ఇండియన్ ఇన్‌స్టిట్యూట్ ఆఫ్ స్పేస్ సైన్స్ అండ్ టెక్నాలజీ.
హసన్ (కర్ణాటక): ఎంసీఎఫ్ – మాస్టర్ కంట్రోల్ ఫెసిలిటి.
బ్యాలాలు (కర్ణాటక): ఐడీఎస్ఎన్ – ఇండియన్ డీప్ స్పేస్ నెట్‌వర్క్, ఐఎస్‌డీసీ – ఇండియన్ స్పేస్ సైన్స్ డాటా సెంటర్.
భోపాల్: ఎంసీఎఫ్(బీ) – మాస్టర్ కంట్రోల్ ఫెసిలిటి.
అహ్మదాబాద్: ఎస్ఏసీ – స్పేస్ అప్లికేషన్ సెంటర్, పీఆర్ఎల్ – ఫిజికల్ రిసెర్చ్ ల్యాబోరేటరీ, డీఈసీయూ – డెవలప్‌మెంట్ అండ్ ఎడ్యుకేషనల్ కమ్యూనికేషన్ యూనిట్.
చండీగఢ్: ఎస్‌సీఎల్ – సెమీ కండక్టర్ ల్యాబోరేటరీ.
బెంగళూరు: ఐఎస్‌టీఆర్ఏసీ – ఇస్రో టెలీమెట్రి ట్రాకింగ్ అండ్ కమాండ్ నెట్‌వర్క్, ఎల్‌పీఎస్సీ – లిక్విడ్ ప్రొపల్షన్ సిస్టం సెంటర్, ఎల్ఈవోఎస్ – ల్యాబోరేటరీ ఫర్ ఎలక్ట్రో ఆప్టికల్ సిస్టమ్స్, ఐఎస్ఏసీ – ఇస్రో శాటిలైట్ సెంటర్, ఆంట్రిక్స్ కార్పొరేషన్, ఇన్‌శాట్ ప్రోగ్రాం ఆఫీస్, ఇస్రో ప్రధాన కార్యాలయం.
మాదిరి ప్రశ్నలు
1. రిమోట్ సెన్సింగ్ ఉపగ్రహాల సహాయంతో ఇస్రో తీసిన భూమి ఛాయాచిత్రాలను ఏమని పిలుస్తారు?
జ: భువన్
2. ఇస్రో భువన్ ఛాయాచిత్రాలు ఏ విధంగా ఉపయోగపడతాయి?
ఎ) నేల స్వభావం తెలుసుకోవడానికి బి) కరవును ఎదుర్కోవడానికి సి) వరదల నియంత్రణకు డి) పైవన్నీ
జ: డి(పైవన్నీ)
3. క్రయోజెనిక్ ఇంజిన్‌లో ఏ వాయువును ఇంధనంగా వాడతారు?
జ: ద్రవ హైడ్రోజన్
4. క్రయోజెనిక్ ఇంజిన్ కింది ఏ వాహకనౌకలో ఉంటుంది?
ఎ) ఎస్ఎల్వీ బి) ఏఎస్ఎల్వీ సి) పీఎస్ఎల్వీ డి) జీఎస్ఎల్వీ
జ: డి(జీఎస్ఎల్వీ)
5. భారతదేశానికి క్రయోజెనిక్ ఇంజిన్లను సరఫరా చేసిన దేశం ఏది?
జ: రష్యా
6. దేశీయంగా తయారు చేసిన క్రయోజెనిక్ ఇంజిన్ పరీక్షలను ఇస్రో ఎక్కడ నిర్వహించింది?
జ: ఇస్రో ప్రొపల్షన్ కాంప్లెక్స్ – మహేంద్రగిరి
7. ఇండియన్ రీజినల్ నావిగేషన్ శాటిలైట్ సిస్టంలో ఎన్ని ఉపగ్రహాలు ఉంటాయి?
జ: 7
8. ఇండియన్ రీజినల్ నావిగేషన్ శాటిలైట్ సిస్టంలో భాగంగా ఇస్రో మొదటి ఉపగ్రహాన్ని ఏ వాహకనౌక ద్వారా కక్ష్యలోకి ప్రవేశపెట్టింది?
జ: పీఎస్ఎల్వీ – సీ22
9. ఇండియన్ ఇన్‌స్టిట్యూట్ ఆఫ్ రిమోట్ సెన్సింగ్ ఎక్కడ ఉంది?
జ: డెహ్రాడూన్