APPSC | TSPSC Group I and II Mains భారత ఆర్థిక వ్యవస్థ

* ఆర్థిక వ్యవ‌స్థకు పునాదులు
* వివిధ రూపాల్లో రూప‌క‌ల్పన‌
* భార‌త్‌లో అమ‌లు తీరు
* తొలి అయిదింటి ప్రత్యేక‌త‌లు

• ఒక దేశ ఆర్థిక వ్యవస్థ సక్రమంగా నడవాలంటే నిర్ణీత ప్రణాళికల రూపకల్పన తప్పనిసరి. దేశంలో నెలకొన్న పరిస్థితులు, అందుబాటులో ఉన్న వనరులు, అవసరాలు తదితర అంశాల ప్రాతిపదికన రూపొందించే ఈ ప్రణాళికలు ఆర్థిక ప్రగతికి దోహదం చేస్తాయి. స్వాతంత్య్రానంతరం భారతదేశం కూడా ఆర్థిక వ్యవస్థ పరిపుష్టానికి సమర్థ ప్రణాళికలను రూపొందిస్తోంది. సాధారణంగా ఉన్న ప్రణాళికలేమిటి? భారత్‌లో అమలైన ప్రణాళికల్లో తొలి అయిదు పంచవర్ష ప్రణాళికల లక్ష్యాలు, అభివృద్ధి వ్యూహాలు, ఫలితాలు తదితర అంశాలపై అధ్యయన సమాచారం పోటీ పరీక్షల అభ్యర్థుల కోసం..
• మిశ్రమ ఆర్థిక వ్యవస్థలో భాగంగా భారతదేశంలో ప్రణాళిక ప్రగతి 1951లో మొదటి పంచవర్ష ప్రణాళిక ప్రవేశపెట్టడంతో ప్రారంభమైంది. ఇంతవరకు 11 పంచవర్ష ప్రణాళికలు పూర్తయ్యాయి. ప్రస్తుతం 12వ పంచవర్ష ప్రణాళిక అమలవుతోంది. భారతదేశంలో ప్రణాళికల రూపకల్పన, లక్ష్యాలు.. తదితర అంశాలను తెలుసుకునే ముందు.. వివిధ రకాల ప్రణాళికల గురించిన అవగాహన అవసరం. అవి..

 

1. భౌతిక, విత్త ప్రణాళికలు

• ఆర్థిక ప్రణాళికలు భౌతిక లేదా విత్త ప్రణాళికలుగా ఉండవచ్చు. ప్రణాళిక ముసాయిదాలో నిర్దేశించిన లక్ష్యాలను సాధించడానికి వాస్తవిక భౌతిక వనరులైన ముడి పదార్థాలు, మానవ శక్తి లాంటి అంశాలను దృష్టిలో ఉంచుకుని రూపొందించే ప్రణాళిక భౌతిక ప్రణాళిక. ఆర్థిక లక్ష్యాల ఆధారంగా ద్రవ్య వనరులు ఎంత కావాలో అంచనా వేసి కేటాయించడం విత్త ప్రణాళిక. అయితే ప్రణాళిక వ్యవస్థలో ఈ రెండూ పరస్పరం పూరకాలుగా ఉంటాయి.

2. కాలవ్యవధి ప్రణాళికలు

• ప్రణాళికలకు నిర్దేశించిన కాలవ్యవధిని బట్టి ప్రణాళికలు మూడు రకాలు. అవి..
  * ఒక సంవత్సర కాలవ్యవధిలో రూపొందించే ప్రణాళికలు స్వల్పకాలిక ప్రణాళికలు.
  * 3-5 సంవత్సరాల వ్యవధిలో రూపొందించే ప్రణాళికలు మధ్యకాలిక ప్రణాళికలు. భారత పంచవర్ష ప్రణాళికలను మధ్యకాలిక ప్రణాళికలుగా చెప్పవచ్చు.
  * 15 సంవత్సరాలు లేదా అంతకంటే ఎక్కువ కాలవ్యవధి ఉన్న ప్రణాళికలు దీర్ఘకాలిక ప్రణాళికలు. భారత ప్రణాళికల్లో 3వ, 7వ ప్రణాళికలు దీర్ఘదర్శి దృష్టితో రూపొందించినవి.

3. నిర్దేశాత్మక ప్రణాళికలు

• ఆర్థిక వ్యవస్థ రూపురేఖలు, నిర్మాణం, వనరుల వినియోగం అన్నీ ప్రభుత్వ దిశానిర్దేశాలకు లోబడి అమలవుతుంటే దాన్ని నిర్దేశాత్మక ప్రణాళిక లేదా ఆదేశాత్మక ప్రణాళిక అంటారు. ఇలాంటి ప్రణాళిక విధానం సాధారణంగా రష్యా లాంటి సోషలిస్టు దేశాల్లో కనిపిస్తుంది.

4. ప్రజాస్వామ్య ప్రణాళికలు

• ప్రజాస్వామ్య ప్రణాళికలో ప్రభుత్వం ఉత్పత్తి సాధానాలన్నింటినీ నియంత్రించదు. ప్రజాభిప్రాయాన్ని పరిగణనలోకి తీసుకుని అధిక శాతం ప్రజలకు మేలుచేసే విధంగా ప్రణాళిక లక్ష్యాలు నిర్దేశించి ఉంటాయి.

5. సూచనాత్మక ప్రణాళికలు

• ఈ రకమైన ప్రణాళికా విధానంలో ప్రభుత్వం స్థూల అంశాలను నిర్ణయించి వాటిని సాధించడానికి ప్రైవేటు రంగానికి అన్ని సౌకర్యాలను కల్పిస్తుంది. కానీ దిశానిర్దేశం చేయదు. అంటే ప్రభుత్వం ప్రైవేటు రంగాన్ని నిర్దేశించకుండా సూచనలు మాత్రమే చేస్తుంది. ఇది మిశ్రమ ఆర్థిక వ్యవస్థలకు సరిపోతుంది.
  * దీన్ని తొలిసారిగా 1947-50 కాలంలో ఫ్రాన్స్ ప్రభుత్వం అమలు చేసింది.
  * 8వ ప్రణాళిక కాలం నుంచి భారతదేశం కేంద్రీకృత ప్రణాళికల స్థానంలో సూచనాత్మక ప్రణాళికా (మార్కెట్ ప్రణాళిక) విధానాన్ని అవలంబిస్తోంది.

 

6. కేంద్రీకృత, వికేంద్రీకృత ప్రణాళికలు

• కేంద్రీకృత ప్రణాళిక సామ్యవాద ఆర్థిక వ్యవస్థలో అమలు చేసే ప్రణాళిక. ఈ పద్ధతిలో ఒక కేంద్ర అధికార సంస్థ ప్రణాళిక రచన, అమలును చేపడుతుంది.
  * మిశ్రమ ఆర్థిక వ్యవస్థల్లో వికేంద్రీకృత ప్రణాళిక అమల్లో ఉంటుంది. ఈ రకమైన విధానంలో ప్రధాన నిర్ణయాలు ప్రణాళిక వ్యవస్థ తీసుకుని వివిధ యూనిట్లకు అమలు చేయడంలో స్వేచ్ఛను కల్పిస్తుంది. 6వ ప్రణాళిక కాలం నుంచి మన దేశంలో వికేంద్రీకృత ప్రణాళికల అమలుకు ప్రయత్నం జరుగుతోంది.

7. నిరంతర ప్రణాళిక (రోలింగ్ ప్లాన్)

• దీనికి ఒక నిర్ణీత కాలవ్యవధి ఉండదు. లక్ష్యాన్ని చేరుకునే వరకూ అమలవుతూనే ఉంటుంది. ఈ రకమైన ప్రణాళికలో గతించిన సంవత్సరాన్ని వదిలేసి నూతన సంవత్సరాన్ని కలుపుతూ ఉంటారు. నిరంతర ప్రణాళిక అనే భావనను రూపొందించింది గున్నార్ మిర్దాల్. భారతదేశంలో జనతా ప్రభుత్వం 1978-80 మధ్య కాలంలో నిరంతర ప్రణాళికను అమలు పరిచింది.

8. వార్షిక ప్రణాళికలు

• ఒక సంవత్సర కాలవ్యవధిలో స్వల్పకాలిక లక్ష్యాలతో రూపొందించిన ప్రణాళిక వార్షిక ప్రణాళిక. మన దేశంలో 1966-69, 1990-92 కాలాన్ని వార్షిక ప్రణాళికల కాలంగా చెప్పవచ్చు.

 

9. ప్రాంతీయ ప్రణాళికలు,

• వెనుకబడిన ప్రాంతాల అభివృధ్ధి కోసం అమలు పరిచే వికేంద్రీకృత ప్రణాళికను ప్రాంతీయ ప్రణాళిక అంటారు. ఇది జాతీయ ప్రణాళికలో అంతర్భాగంగా అమలవుతుంది.
  * మన దేశంలో 1970లో తెలంగాణ, రాయలసీమల్లోని వెనుకబడిన ప్రాంతాల కోసం ప్రాంతీయ ప్రణాళికలు రూపొందించారు.

ద్రవ్య వనరులు

• ఒక ప్రణాళిక విజయవంతం కావాలంటే ఆ ప్రణాళికలో నిర్దేశించుకున్న లక్ష్యాలకు, ప్రణాళిక అమలు పరచడానికి కావలసిన ద్రవ్య వనరుల లభ్యతకు మధ్య అధికస్థాయి సంబంధం ఉంటుంది. ప్రభుత్వానికి అందుబాటులో ఉండే ప్రణాళికా వనరులను 3 రకాలుగా వర్గీకరించవచ్చు. అవి..
  1. దేశీయ బడ్జెట్ వనరులు
  2. విదేశీ సహాయం
  3. లోటు ద్రవ్య విధానం

దేశీయ బడ్జెట్ వనరులు

• ప్రభుత్వం దేశంలో సమీకరించిన నిధులు దేశీయ బడ్జెట్ వనరులు. వీటిలో కింది అంశాలుంటాయి.
  * కరెంట్ రెవెన్యూలో మిగిలిన బ్యాలెన్స్
  * ప్రభుత్వ రంగ సంస్థల ద్వారా ఆర్జించే లాభాలు
  * దేశ ప్రజల నుంచి ప్రభుత్వం సేకరించే వివిధ రకాల రుణాలు
  * అదనపు పన్నులు, ప్రభుత్వ సంస్థల నుంచి వచ్చే అదనపు ఆదాయం
  * దేశీయ బడ్జెట్ వనరుల ద్వారా ప్రభుత్వం ప్రణాళికలకు అవసరమయ్యే ద్రవ్యాన్ని ఎంత ఎక్కువ పొందగలిగితే అంత మంచిది. ప్రస్తుతం భారత పంచవర్ష ప్రణాళికలకు అవసరమయ్యే వనరులను అధిక శాతం దేశీయ బడ్జెట్ వనరుల ద్వారానే సమకూరుస్తున్నారు.

విదేశీ సహాయం

• ప్రణాళికా వనరులను సమకూర్చుకోవడానికి రెండో మార్గం విదేశీ సహాయం. ఇందులో అంతర్జాతీయ ద్రవ్యనిధి, ప్రపంచ బ్యాంకు, ఐడీఏ తదితర అంతర్జాతీయ సంస్థల నుంచి తీసుకునే రుణాలు.. విదేశాల నుంచి లభించే రుణాలు, గ్రాంట్లు ఉంటాయి. విదేశీ రుణాలపై అధికంగా ఆధారపడితే కొత్తగా తీసుకునే రుణాలు, పాత రుణాలపై వడ్డీ చెల్లించడానికే సరిపోయి దేశం విదేశీ రుణాల ఊబిలో కూరుకుపోతుంది. అంతేకాకుండా దేశ సార్వభౌమాధికారానికి భంగం వాటిల్లవచ్చు.

లోటు ద్రవ్య విధానం

• పైన చెప్పిన రెండు మార్గాలైన దేశీయ బడ్జెట్ వనరులు, విదేశీ సహాయం ద్వారా ప్రణాళిక వ్యయానికి సరిపడిన మొత్తాన్ని సమకూర్చుకోలేనప్పుడు ఆ తేడాను లోటు ద్రవ్య విధానం ద్వారా పూరించుకోవాల్సి ఉంటుంది. ఈ ఆదనపు వ్యయానికి అవసరమైన ద్రవ్యాన్ని రిజర్వు బ్యాంకు సమకూరుస్తుంది. అయితే ఈ విధానం అనుసరించడం వల్ల సాధారణంగా ద్రవ్య సప్లయి పెరిగి ద్రవ్యోల్బణ పరిస్థితులు ఏర్పడవచ్చు.

భారత పంచవర్ష ప్రణాళికలు
(తొలి 5 ప్రణాళికల వివరాలు)

మొదటి పంచవర్ష ప్రణాళిక

• మన దేశంలో మొదటి పంచవర్ష ప్రణాళిక కాలం – 1951, ఏప్రిల్ 1 నుంచి 1956, మార్చి 31 వరకు. దీని తుది ముసాయిదాను 1952 డిసెంబరులో పార్లమెంటుకు సమర్పించారు. అంటే ప్రణాళిక ఆరంభమైన 20 నెలలకు ప్రణాళిక ముసాయిదాను ఆమోదించారు. ఈ ప్రణాళిక హెరడ్-డోమర్ నమూనా ఆధారంగా రూపొందించారు.
  లక్ష్యాలు: రెండో ప్రపంచ యుద్ధం, దేశ విభజన వల్ల చిన్నాభిన్నమైన ఆర్థిక వ్యవస్థను సరిదిద్దడం.. జాతీయ ఆదాయాన్ని, ప్రజల జీవన ప్రమాణాన్ని పెంచడం.. ఆహార పదార్థాల కొరతను తీర్చడం.. ఉద్యోగిత స్థాయిని పెంచడం.. ఆర్థిక అసమానతలను తగ్గించడం..
  * ఈ ప్రణాళిక కాలంలో ప్రభుత్వ రంగంలో రూ.2,069 కోట్లు ఖర్చు చేయాలని మొదట నిర్ణయించారు. చివరికి రూ.1,960 కోట్లు మాత్రమే ఖర్చయింది.
  * మొదటి ప్రణాళికలో వ్యవసాయ రంగానికి అత్యంత ప్రాధాన్యం ఇచ్చారు. మొత్తం ప్రణాళిక వ్యయంలో వ్యవసాయం, నీటి పారుదలపై చేసిన వ్యయం 31 శాతం. అందుకే దీన్ని ‘వ్యవసాయ ప్రణాళిక’ అంటారు.
  ప్రగతి: మొదటి ప్రణాళిక లక్ష్యాలను అధిగమించి వృద్ధిని సాధించింది. వార్షిక వృద్ధిరేటు లక్ష్యాన్ని స్థూల దేశీయోత్పత్తిలో 2.1 శాతంగా నిర్ణయిస్తే వాస్తవంగా సాధించిన వృద్ధిరేటు 3.6 శాతం కావడం విశేషం. అలాగే తలసరి ఆదాయ వృద్ధిరేటు 1.8 శాతంగా ఉంది. ఈ కాలంలో ధరలు 13 శాతం తగ్గాయి. ఆహార ధాన్యాల ఉత్పత్తి 1950-51లో 50 మిలియన్ టన్నులుండగా 1955-56 నాటికి 65 మిలియన్ టన్నులకు పెరిగింది. దామోదర్, హీరాకుడ్ లాంటి బహుళార్థ సాధక ప్రాజెక్టుల నిర్మాణం ఈ కాలంలోనే చేపట్టారు.

 

రెండో పంచవర్ష ప్రణాళిక

• మొదటి ప్రణాళిక విజయవంతం కావడంతో ఆశాజనక పరిస్థితుల్లో ప్రారంభమైన రెండో పంచవర్ష ప్రణాళిక కాలం – 1956, ఏప్రిల్ 1 నుంచి 1961, మార్చి 31 వరకు. ఆచార్య పి.సి.మహలనోబిస్ నాలుగు రంగాల నమూనా ఆధారంగా ఈ ప్రణాళికను రూపొం దించారు. ఈ ప్రణాళిక సత్వ ర పారిశ్రామికాభివృద్దితోపాటు, భారీ పరిశ్రమలకు ప్రాధాన్యం ఇచ్చింది.
  లక్ష్యాలు: ప్రజల జీవన ప్రమాణాన్ని మెరుగుపరచడానికి జాతీయ ఆదాయాన్ని వార్షికంగా 4.5 శాతం చొప్పున పెంచడం.. మౌలిక, భారీ పరిశ్రమలకు ప్రత్యేక ప్రాధాన్యం.. ఉపాధి అవకాశాలను పెంచడం.. ఆదాయ, సంపదల్లో ఉన్న అసమానతలు తగ్గించడం.. ప్రభుత్వ రంగాన్ని ప్రోత్సహించడం..
  * ఈ ప్రణాళికలో ప్రభుత్వ రంగంలో రూ.4,800 కోట్లు ఖర్చు చేయాలని నిర్ణయించినా చివరికి రూ.4,600 కోట్లు ఖర్చయింది. మొత్తం ప్రణాళికా వ్యయంలో అత్యధికంగా 28 శాతం రవాణా, కమ్యూనికేషన్లపై ఖర్చు చేశారు. అందుకే దీనిని ‘పరిశ్రమలు, రవాణా ప్రణాళిక’గా పిలుస్తారు. ఈ ప్రణాళికలో దీర్ఘ ఫలన కాలం ఉన్న భారీ ప్రాజెక్టులకు ప్రాధాన్యం ఇచ్చారు. అందువల్ల దీన్ని ‘ధైర్యంతో కూడిన ప్రణాళిక’ (Bold Plan) అని కూడా అంటారు.
  ప్రగతి: ఈ ప్రణాళిక కాలంలో వార్షిక వృద్ధిరేటు లక్ష్యం 4.5 శాతం కాగా, సాధించింది 4.3 శాతం. తలసరి ఆదాయ వృద్ధిరేటు సంవత్సరానికి 1.9 శాతంగా ఉంది. ఒక్కొక్కొటి 10 లక్షల టన్నుల సామర్థ్యం ఉన్న 3 ఇనుము, ఉక్కు కర్మాగారాలు రూర్కెలా, దుర్గాపూర్, భిలాయ్‌లలో నెలకొల్పారు. ఈ ప్రణాళికా కాలంలో 10 మిలియన్ల, ఉద్యోగావకాశాలను కల్పించడం విశేషం.
  * ఈ ప్రణాళిక కాలం మధ్య (1957-58, 1959-60)లో రెండు సంవత్సరాలు అనావృష్టి పరిస్థితులు ఏర్పడటం వల్ల వ్యవసాయ ఉత్పత్తి తగ్గింది. ఎక్కువ మొత్తంలో ఆహార పదార్థాలు, నిత్యావసర వస్తువులను దిగుమతి చేసుకోవాల్సి రావడంతో విదేశీ చెల్లింపుల లోటు ఏర్పడింది. వస్తువుల కొరత వల్ల ధరలు ఈ కాలంలో 30 శాతం పెరిగాయి.

 

మూడో పంచవర్ష ప్రణాళిక

• ఈ ప్రణాళిక కాలం – 1961, ఏప్రిల్ 1 నుంచి 1966, మార్చి 31 వరకు.. ఈ ప్రణాళికను 15 సంవత్సరాల కాలాన్ని దృష్టిలో ఉంచుకుని దూరదృష్టితో రూపొందించారు. అశోక్ మెహతా నమూనా దీనికి ఆధారం. వ్యవసాయ, పరిశ్రమల అవశ్యకతను దృష్టిలో ఉంచుకుని దీన్ని సంతులిత ప్రణాళికగా రూపొందించారు.
  లక్ష్యాలు: స్వయంసమృద్ధితో కూడిన వృద్ధిని సాధించడాన్ని మూడో ప్రణాళికలో ప్రధాన లక్ష్యంగా నిర్ణయించారు.
  * ఈ ప్రణాళిక కాలంలో ప్రభుత్వ రంగంలో రూ.7,500 కోట్లు ఖర్చు చేయాలని నిర్ణయించగా చివరకు రూ.8,580 కోట్లు ఖర్చయ్యాయి. మొత్తం ప్రణాళిక వ్యయంలో అత్యధికంగా రవాణా, సమాచార రంగంపైనే 25 శాతం ఖర్చు చేశారు.
  ఫలితాలు: 1962లో చైనాతో, 1965లో పాకిస్థాన్‌తో జరిగిన యుద్ధాలు, సకాలంలో అందని విదేశీ సహాయం, ప్రణాళిక చివరి సంవత్సరంలో దేశంలో నెలకొన్న తీవ్ర అనావృష్టి పరిస్థితులు ఈ ప్రణాళికను దెబ్బతీశాయి.
  * స్థూల దేశీయోత్పత్తిలో వృద్ధిరేటు లక్ష్యం 5.6 శాతంగా నిర్ణయించినప్పటికీ వాస్తవంగా సాధించింది 2.84 శాతం మాత్రమే. తలసరి ఆదాయంలో వృద్ధిరేటు 0.2 శాతమే. ధరలు 36.4 శాతం పెరిగాయి.

 

మూడు వార్షిక ప్రణాళికలు (1966-69)

• 1965లో పాకిస్థాన్‌తో యుద్ధం.. రెండు సంవత్సరాల వరుస కరవులు, ధరల పెరుగుదల.. తదితర కారణాల వల్ల నాలుగో పంచవర్ష ప్రణాళికను కొంత కాలం వాయిదా వేశారు. 1966-67, 1967-68, 1968-69 సంవత్సరాలకు సంబంధించి మూడు వార్షిక ప్రణాళికలు అమలు చేశారు. సాధారణ ప్రణాళికలు అమలు కాకపోవడం వల్ల కొందరు ఆర్థికవేత్తలు ఈ కాలాన్ని ‘ప్రణాళిక విరామం’ లేదా ‘ప్రణాళిక సెలవు’గా పిలిచారు.
  * మూడు వార్షిక ప్రణాళికల్లో ఆర్థికాభివృద్ధి కోసం వివిధ కార్యక్రమాలపై ప్రభుత్వ రంగంలో రూ.6,625 కోట్లు ఖర్చు చేశారు.
  * ఆర్థిక వ్యవస్థలో ఏర్పడిన అసమతౌల్య పరిస్థితులను సరిచేసి ద్రవ్యోల్బణ ఒత్తిళ్లను తగ్గించడమే ఈ ప్రణాళికల లక్ష్యం.

 

నాలుగో పంచవర్ష ప్రణాళిక

• నాలుగో పంచవర్ష ప్రణాళికా కాలం – 1969 నుంచి 1974 వరకు.. ఈ ప్రణాళికా ముసాయిదాను రూపొందించింది డి.ఆర్.గాడ్గిల్. ఈ ప్రణాళిక కాలంలోనే ఇందిరాగాంధీ ‘గరీభీ హఠావో’ నినాదం ఇచ్చారు.
  లక్ష్యాలు: స్థిరత్వంతో కూడిన వృద్ధి, స్వావలంబన దిశగా పురోగతి సాధించడం ఈ ప్రణాళిక ముఖ్య లక్ష్యం. ఆర్థిక అనిశ్చితిని తొలగించడం.. ఆహార ధాన్యాల దిగుమతిని తగ్గించడం.. ప్రాంతీయ అసమానతలను తగ్గించడం.. ఇతర లక్ష్యాలు.
  * ఈ ప్రణాళికలో ప్రభుత్వ రంగంలో రూ.15,900 కోట్లు ఖర్చు చేయాలని నిర్ణయించారు.
  ఫలితాలు: 1971లో పాకిస్థాన్‌తో యుద్ధం, బంగ్లాదేశ్ కాందిశీకుల సమస్య, ప్రణాళిక చివరి మూడు సంవత్సరాల్లో వాతావరణ పరిస్థితులు అనుకూలించకపోవడం, విద్యుత్తు కొరత, పారిశ్రామిక అశాంతి తదితర కారణాల వల్ల ఈ ప్రణాళికలో జాతీయ ఆదాయంలో 3.3 శాతం వృద్ధిరేటు మాత్రమే సాధ్యమైంది. (నిర్దేశించిన వృద్ధిరేటు 5.7 శాతం). ధరల పెరుగుదల ఈ కాలంలో 61 శాతానికి చేరింది. ఈ ప్రణాళిక కాలంలో నాటి ప్రధాని ఇందిరాగాంధీ 14 వాణిజ్య బ్యాంకులను జాతీయం (1969 జులై) చేశారు.

అయిదో పంచవర్ష ప్రణాళిక

• ఈ ప్రణాళిక కాలం – 1974 నుంచి 1979/78 వరకు.. అయిదో ప్రణాళికను తీవ్ర ద్రవ్యోల్బణ ఒత్తిళ్ల మధ్య రూపొం దించారు. 1977లో అధికారంలోకి వచ్చిన జనతా ప్రభుత్వం ఈ ప్రణాళికను ఒక సంవత్సరం ముందుగానే నిలిపివేసి (1978) నిరంతర ప్రణాళిక ప్రవేశపెట్టింది. ఈ ప్రణాళిక ముసాయిదాను రూపొందించినది డి.పి.ధర్.
  లక్ష్యాలు: పేదరికానికి దిగువన ఉన్న ప్రజల వినియోగస్థాయిని పెంచడం.. స్వయం సమృద్ధి, ఆర్థిక స్వావలంబన అనేవి ప్రధాన లక్ష్యాలు. జాతీయాదాయంలో సాలుసరి 4.4 శాతం వృద్ధిరేటు సాధిచడం.. ప్రజల కనీస అవసరాలు మెరుగుపరచడం..ఉద్యోగావకాశాలు పెంచడం.. ప్రభుత్వ పంపిణీ విధానాన్ని అభివృద్ధి పరచడం.. ఎగుమతులను పెంచడం లాంటివి ఈ ప్రణాళిక ఇతర లక్ష్యాలు.
  * పై లక్ష్యాల సాధనకు ఈ ప్రణాళికలో రూ.39,430 కోట్లు ఖర్చు చేశారు. ప్రణాళికా మొత్తం వ్యయంలో 26 శాతం పరిశ్రమలపైనా, 22 శాతం వ్యవసాయం, నీటిపారుదలపైనా, 19 శాతం ఇంధనం కోసం ఖర్చు చేశారు.
  ప్రగతి: 5వ ప్రణాళిక కాలంలో సాలుసరి 4.4 శాతం వృద్ధిరేటు సాధించాలని లక్ష్యంగా పెట్టుకుంటే 4.8 శాతం సాధించడం విశేషం. ఇదే కాలంలో తలసరి ఆదాయ వృద్ధిరేటు 2.7 శాతంగా ఉంది. ఈ ప్రణాళికలో జాతీయ కనీస అవసరాల కార్యక్రమం (1974-75), 20 సూత్రాల కార్యక్రమం (1975), పనికి ఆహార పథకం (1977-78) లాంటి పథకాల ద్వారా పేదరిక నిర్మూలనకు ప్రయత్నాలు జరిగాయి. మొత్తం మీద ఈ ప్రణాళికలో సాధించిన కొన్ని లక్ష్యాలు సంతృప్తికరంగా ఉన్నప్పటికీ పేదరికం, నిరుద్యోగ నిర్మూలన విషయాల్లో ఈ ప్రణాళిక విజయవంతం కాలేదని చెప్పవచ్చు.

భారత ప్రణాళికలు – లక్ష్యాలు

• భారత రాజ్యాంగంలోని ఆదేశిక సూత్రాల్లోని 39వ అధికరణలోని స్ఫూర్తికి అనుగుణంగా ప్రణాళిక సంఘం పంచవర్ష ప్రణాళికలకు సంబంధించి కింది దీర్ఘకాలిక ఆర్థిక, సామాజిక లక్ష్యాలను ఏర్పరిచింది. అవి..
  1. జాతీయ, తలసరి ఆదాయాలను పెంచడం ద్వారా జీవన ప్రమాణాన్ని మెరుగుపరచడం
  2. పారిశ్రామికీకరణ వేగవంతం చేయడం
  3. ముడి సరుకులు, ఆహార పదార్థాలు, పారిశ్రామిక ఉత్పత్తుల్లో స్వయంసమృద్ధిని సాధించడం
  4. పేదరిక నిర్మూలన
  5. ఉపాధి అవకాశాలను పెంపొందించడం
  6. ఆదాయ, సంపదల్లో అసమానతలను తగ్గించడం ద్వారా ఆర్థికశక్తి కేంద్రీకరణను తగ్గించడం
  7. ప్రాంతీయ అసమానతలను తొలగించడం
  8. సమానత్వం, సాంఘిక న్యాయాన్ని సాధించడం
  9. ఆధునికీకరణ సాధించడం
  10. సమ్మిళిత, సుస్థిర వృద్ధిని సాధించడం
• భారత పంచవర్ష ప్రణాళికల ముఖ్య లక్ష్యం సామాజిక న్యాయంతో కూడిన శీఘ్రవృద్ధిని సాధించడం

ప్రణాళికా రచన – స్వభావం

* భారతదేశ ప్రణాళికా రచన సమగ్రమైంది. అంటే ఆర్థిక వ్యవస్థ అంతటికీ ప్రణాళికలు రూపొందించడం.
* భారత ప్రణాళికలు ప్రజాస్వామ్య వికేంద్రీకృత ప్రణాళికలు. అంతిమ నిర్ణయం మాత్రం కేంద్రానిదే.
* భారత పంచవర్ష ప్రణాళికలు భౌతిక, విత్త స్వభావాన్ని కలిగి ఉన్నాయి.
* ప్రణాళికల్లో కొన్ని దీర్ఘకాలిక స్వభావాన్ని కలిగి ఉంటాయి.
* భారత ప్రణాళికా రచన ఆదేశిక సూత్రాల్లోని స్ఫూర్తిని ప్రతిబింబిస్తుంది.
* 8వ ప్రణాళిక నుంచి సూచనాత్మక స్వభావాన్ని కలిగి ఉన్నాయి.
* సంస్కరణలకు ముందు ప్రభుత్వరంగం పాత్ర అధికంగా ఉండేది. సంస్కరణల తర్వాత ప్రైవేటు రంగం ప్రాధాన్యం పెరిగింది.

APPSC | TSPSC Group I and II Mains రాజ్యాంగ చరిత్ర

* వందల ఏళ్ల క్రితమే పునాదులు
* తొలి మూడు దశల విశేషాలు

• భారత రాజ్యాంగం – ఒక సమున్నత లక్ష్య సాధనకు చేసిన మేధో సాగర మథనం.. స్వతంత్ర భారతావని ఉజ్వల భవిష్యత్తు స్వప్న సాకారానికి సుందర రూపం.. స్వతంత్ర ఫలాల మాధుర్య ఫలితాలు, భారతీయుల ఆశలు – ఆకాంక్షలకు అక్షర రూపం.. తరతరాల ప్రగతికాముక భవిత నిర్దేశిత ప్రణాళికా సౌధం.. ఇంతటి అద్భుత లిఖిత రాజ్యాంగ నిర్మాణం వెనుక విశేషమైన చరిత్ర ఉంది. భారత ప్రముఖుల అనిర్వచనీయ కృషి ఉంది. వందల సంవత్సరాల చారిత్రక నేపథ్యం ఉంది. 5 దశలుగా చెప్పుకొనే రాజ్యాంగ నేపథ్య చరిత్రలో మొదటి 3 దశలివి.. క్రీ.శ. 1600 నుంచి 1919 భారత ప్రభుత్వ చట్టం వరకు.. ఉన్న చారిత్రక అంశాలను తెలుసుకుందాం.
• ప్రజాస్వామ్య రాజ్యాల అవతరణతో వ్యక్తుల పాలన కాకుండా ప్రజలకు చట్టబద్ధపాలన అందిచాలన్న సూత్రం ప్రాతిపదికగా ఆధునిక రాజ్యాంగబద్ధ పాలనకు పునాదులు ఏర్పడ్డాయి. రాజనీతి శాస్త్ర పితామహుడిగా భావించే అరిస్టాటిల్ క్రీస్తుపూర్వమే (384-322) రాజ్యాంగం ప్రాధాన్యం, విశిష్టతలను తెలియజెప్పాడు. ఆయన ఆనాడే చెప్పిన మాటలు రాజ్యాంగబద్ధ పాలనకు స్ఫూర్తిగా నిలిచాయి.

భారత రాజ్యాంగ చారిత్రక నేపథ్యం

• బ్రిటిష్ రాజ్యాంగవేత్త, సర్ ఐవర్ జెన్నింగ్స్ అభిభాషణ ప్రకారం – రాజ్యాంగాలు గతానికి వారసులు, భవిష్యత్తుకు వీలునామాలు. భారత రాజ్యాంగ చరిత్ర పరిణామక్రమాన్ని పరిశీలిస్తే.. భారత రాజ్యాంగం కూడా గత అనుభవాల నుంచి క్రోడీకరించి దేశ భవిష్యత్తు కోసం రూపొందించిన ఒక మహత్తర శాసనపత్రం. భారత రాజ్యాంగ చరిత్రకు విశేష, విశిష్ట నేపథ్యం ఉంది. ఆంగ్లేయులు క్రీ.శ. 1600 సంవత్సరంలో భారతదేశంలో వ్యాపారం చేసుకోవడానికి.. ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ వారికి చట్టబద్ధ అనుమతి ఇవ్వడంతో – వారి ప్రవేశంతోనే భారత రాజ్యాంగ చరిత్ర ప్రారంభమైంది. అనంతరం రూపుదిద్దుకున్న అనేక సామాజిక, రాజకీయ పరిణామాలు.. ఉద్యమాలు, సంస్కరణలు.. కాలగమనంలో చేసిన ఎన్నో చట్టాలతో కొనసాగింది. చివరిగా భారత రాజ్యాంగం 1950, జనవరి 26న అమల్లోకి వచ్చే వరకు ఇదంతా భారత రాజ్యాంగ చరిత్రే.

విస్తరణ క్రమం

• భారత రాజ్యాంగ విస్తరణ పరిణామ క్రమాన్ని 5 దశలుగా విభజించవచ్చు.

మొదటి దశ 1600-1765
రెండో దశ 1765-1858
మూడో దశ 1858-1919
నాలుగో దశ 1919-1947
అయిదో దశ 1947-1950
మొదటి దశ

• భారత రాజ్యాంగ విస్తరణ పరిణామ క్రమంలో మొదటి దశ ప్రధానాంశాలివి..

* ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ భారతదేశంలో వ్యాపారం చేసుకోవడానికి మొదటి ఎలిజబెత్ మహారాణి 1600, డిసెంబరు 31 చార్టర్ ప్రకారం అనుమతి ఇవ్వడం.
* మొగల్ సామ్రాజ్య విచ్ఛినం, ఔరంగజేబు మరణానంతర పరిస్థితుల్లో.. ఇదే అవకాశంగా ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ బెంగాల్ నవాబు సిరాజుద్దౌలాను 1757 ప్లాసీ యుద్ధంలో ఓడించడంతో భారతదేశంలో ఆంగ్లేయుల పాలనకు తెరలేచింది.
రెండో దశ

• రెండో దశలోని ప్రధాన పరిణామాలు..

* 1773 రెగ్యులేటింగ్ చట్టం – భారతదేశానికి సంబంధించి దీన్ని ‘మొదటి లిఖిత రాజ్యాంగ చట్టం’గా పేర్కొంటారు. ఈ చట్టం ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీకి మొదటిసారిగా రాజకీయ, పరిపాలనా అధికారాలను కట్టబెట్టింది.
* కలకత్తాలో ఒక ప్రధాన న్యాయమూర్తి, ముగ్గురు న్యాయమూర్తులతో కూడిన సుప్రీంకోర్టు ఏర్పాటైంది. ప్రధాన న్యాయమూర్తిగా ఎలీజా ఇంఫే ను నియమించారు.
* ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీకి 20 సంవత్సరాల పాటు వ్యాపారం కొనసాగించడానికి అనుమతి.
* బెంగాల్ గవర్నర్ హోదాను ‘గవర్నర్ జనరల్ ఆఫ్ బెంగాల్‌’గా మార్పు. 1772, ఏప్రిల్ 13న వారన్ హేస్టింగ్స్ గవర్నర్ జనరల్ ఆఫ్ బెంగాల్‌గా నియామకం.
* కంపెనీ అధికారుల అసమర్ధ నిర్వహణ, బాధ్యతా రాహిత్యం, అవినీతి కార్యకలాపాల నియంత్రణకు చర్యలు.
* పిట్స్ ఇండియా చట్టం 1784 – నాటి బ్రిటన్ ప్రధాని విలియం పిట్ ప్రతిపాదించిన చట్టం ఇది. రెగ్యులేటింగ్ చట్టంలోని లోపాలను సవరించడానికి చేసిన చట్టం.
* ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీలో మొదటిసారిగా ద్వంద్వ పాలన ప్రవేశ పెట్టారు. కంపెనీ కార్యకలాపాలను వాణిజ్య, రాజకీయ వ్యవహారాలుగా వేరు చేశారు.
* కంపెనీ రాజకీయ, సైనిక, రెవెన్యూ వ్యవహారాలను ఇంగ్లండ్‌లో ప్రత్యేకంగా ఏర్పాటు చేసిన ‘బోర్డ్ ఆఫ్ కంట్రోల్‌’కు అప్పగించారు.
* బోర్ట్ ఆఫ్ డైరెక్టర్స్‌ను వాణిజ్య వ్యవహారాలకే పరిమితం చేశారు.
* బోర్డ్ ఆఫ్ కంట్రోల్, బోర్డ్ ఆఫ్ డైరెక్టర్స్ ఈ రెండు సంస్థలూ కంపెనీ పాలనను నియంత్రించడం వల్ల ఈ చట్టం ద్వంద్వ పాలన విధానానికి నాంది పలికింది.
1813 చార్టర్ చట్టం
* ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ పాలనను మరో 20 సంవత్సరాలు పొడిగించారు.
* కంపెనీకి వర్తకంపై ఉన్న గుత్తాధిపత్యం తొలగింపు. భారత్‌లో వ్యాపారం చేసుకోవ డానికి అందరికీ అవకాశం.
* స్థానిక సంస్థలకు పన్నులు విధించడానికి.. పన్నులు చెల్లించని వారిపై చర్యలు తీసుకోవడానికి అధికారాలు కల్పించారు.
* భారతదేశంలో మిషనరీలు ప్రవేశించడానికి అనుమతిచ్చారు.
1833 చార్టర్ చట్టం
* ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ పాలన మరో 20 సంవత్సరాలు పొడిగించారు.
* గవర్నర్ జనరల్ ఆఫ్ బెంగాల్ హోదాను ‘భారత గవర్నర్ జనరల్‌’గా మార్చారు. దీంతో బెంగాల్ గవర్నర్ జనరల్‌గా ఉన్న విలియం బెంటింక్ భారతదేశ మొదటి గవర్నర్ జనరల్ అయ్యారు.
* భారతీయ శాసనాలను క్రోడీకరించడానికి భారతీయ ‘లా’ కమిషన్‌ను నియమించారు. దానికి మొదటి అధ్యక్షుడు లార్డ్ మెకాలే.
* ఈ చట్టం భారతదేశంలో కేంద్రీకృత పాలనకు తుది మెట్టుగా పేర్కొన్నారు.
1853 చార్టర్ చట్టం – ప్రధానాంశాలు
* బ్రిటిష్ పార్లమెంటు అనుమతి ఉన్నంత వరకు ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ వ్యాపార నిర్వహణకు అవకాశం.
* ఇండియన్ సెంట్రల్ లెజిస్లేటివ్ కౌన్సిల్ ఏర్పాటైంది. దాని ద్వారా గవర్నర్ జనరల్‌కి శాసనాలు రూపొందించే అధికారం కల్పించారు.
* కేంద్ర లెజిస్లేటివ్ కౌన్సిల్‌లో మొదటిసారిగా స్థానిక ప్రతినిధులకు ప్రాతినిధ్యం కల్పించారు.
* వివిధ ‘లా’ కమిషన్ల సిఫార్సుల ద్వారా సివిల్ ప్రొసీజర్ కోడ్ (1859), భారతీయ శిక్షాస్మృతి (1860), క్రిమినల్ ప్రొసీజర్ కోడ్ (1861) చట్టాలు రూపొందించారు.
* సివిల్ సర్వీస్ నియామకాల్లో బహిరంగ పోటీ ద్వారా నియమించే పద్ధతి ప్రవేశపెట్టారు.
మూడో దశ

• మూడో దశలో ప్రధాన పరిణామాలు..

* భారత ప్రభుత్వ చట్టం 1858 – భారతదేశంలో 1857 సిపాయిల తిరుగుబాటు పర్యవసానంగా చేసిన ఈ చట్టం ద్వారా ఈస్ట్ ఇండియా కంపెనీ పాలన అంతమై బ్రిటిష్ రాణి ప్రత్యక్ష పాలన ప్రవేశ పెటారు. 1858, నవంబరు 1న బ్రిటిష్ రాణి భారత పరిపాలన అధికారాన్ని చేపట్టింది.
* గవర్నర్ జనరల్ ఆఫ్ ఇండియా హోదాను వైస్రాయ్ ఆఫ్ ఇండియాగా మార్చారు. మొదటి వైస్రాయ్ కానింగ్. అయితే బ్రిటిష్ పాలిత రాష్ట్రాల్లో గవర్నర్ జనరల్‌గానూ, స్వదేశీ సంస్థానాల్లో వైస్రాయ్‌గానూ వ్యవహరించేవారు.
* ద్వంద్వ పాలన రద్దయింది.
* భారత రాజ్య కార్యదర్శి అనే కొత్త పదవిని సృష్టించారు. మొదటి కార్యదర్శి లార్డ్ స్టాన్లీ.
భారత కౌన్సిల్ చట్టం 1861

• ఈ చట్టం ద్వారా భారతీయులకు శాసన నిర్మాణంలో పాల్గొనే అవకాశం వచ్చింది.

* 1862లో కలకత్తా, మద్రాస్, బొంబాయిలలో హైకోర్టులు ఏర్పాటయ్యాయి.
* బాంబే, మద్రాస్ ప్రెసిడెన్సీల శాసనాధికారాలను పునరుద్ధరించారు.
భారత కౌన్సిల్ చట్టం 1909
(మార్లే-మింటో సంస్కరణలు)

• భారతదేశంలో నాటి తీవ్రవాద, జాతీయవాదాల్లో ఏర్పడిన పరిస్థితులను ఎదుర్కోవడానికి భారత రాజ్య కార్యదర్శి లార్డ్ మార్లే, భారత్ వైస్రాయ్ మింటో పేర్లతో ఈ చట్టం రూపొందింది.

* కేంద్ర, రాష్ట్ర శాసన మండళ్లలో సభ్యుల సంఖ్య పెంచారు.
* ఈ చట్టం ఎన్నికల వ్యవస్థను ప్రవేశ పెట్టింది.
* మహమ్మదీయులకు, వ్యాపార సంఘాల సభ్యులకు ప్రత్యేక నియోజక వర్గాలను కేటాయించారు.
భారత ప్రభుత్వ చట్టం 1919
(మాంటేగ్ – ఛేమ్స్‌ఫర్డ్ సంస్కరణలు)
* 1917, ఆగస్టు 20న బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం భారతదేశంలో క్రమంగా బాధ్యతాయుత ప్రభుత్వాన్ని ఏర్పాటు చేయడానికి ప్రకటించింది. ఈదిశగా, భారత రాజ్య కార్యదర్శి ఎడ్సిన్ మాంటేగ్, వైస్రాయ్ లార్డ్ ఛేమ్స్‌ఫర్డ్ 1917 నవంబరు భారతీయ నాయకులతో చర్చలు జరిపి బాధ్యతాయుత ప్రభుత్వ ఏర్పాటుకు సంస్కరణలు ప్రవేశపెట్టారు.
* ఈ చట్టం భారతదేశంలో పార్లమెంటరీ విధానాన్ని ఏర్పాటు చేసింది.
* కేంద్ర, రాష్ట్రాల మధ్య పాలనాంశాలను కేంద్ర జాబితా, రాష్ట్ర జాబితా అనే రెండు జాబితాలుగా రూపొందించారు.
* రాష్ట్రస్థాయిలో ద్వంద్వ పాలన ప్రవేశ పెట్టారు.
* ఈ చట్టం ద్వారా కేంద్రంలో మొదటిసారిగా ద్విసభా పద్ధతిని ప్రవేశపెట్టారు.
* భారతదేశంలో పరిమితమైన ప్రత్యక్ష ఎన్నికల పద్థతిని ప్రవేశపెట్టారు.
* ఆస్తి, పన్ను చెల్లింపు ప్రతిపాదికలుగా పరిమితమైన ఓటుహక్కు కల్పించారు.
* ఈ సంస్కరణలు భారతీయులను నిరాశ, అసంతృప్తికి గురిచేసినా భారతదేశంలో స్వపరిపాలన దిశగా ప్రముఖమైన ముందంజగా, భారత రాజ్యాంగ చరిత్రలో ముఖ్యమైన పరిణామంగా చెప్పవచ్చు.
* మన రాజ్యాంగం
* బ్రిటిష్ సవాల్‌కు దీటైన సమాధానం
* మలి రెండు దశల పరిణామక్రమం

• సువిశాల భారతావని సుందర భవిష్యత్తుకు మార్గదర్శనం చేసే అద్భుత అక్షర స్వరూప మైన రాజ్యాంగం రూపకల్పన ఓ మహత్తర ప్రక్రియ. రాజ్యాంగ రచనపై భారతీయుల సామర్థ్యాన్ని శంకిస్తూ బ్రిటన్ మంత్రి విసిరిన సవాల్‌కు భారత ప్రముఖులు చెప్పిన దీటైన సమాధానం. మన రాజ్యాంగ సుదీర్ఘ నేపథ్య చరిత్రలో కీలకమైన చివరి రెండు దశల్లో ఈ అద్భుతం సాకారమైంది. 1919 నుంచి 1950 జనవరి 26 దాకా అతిపెద్ద లిఖిత రాజ్యాంగ రూపకల్పన వెనుక చోటు చేసుకున్న పరిణామాలు.. నేతల కృషి.. దూరదృష్టి.. తదితర అంశాలపై అధ్యయన సమాచారం టీఎస్‌పీఎస్సీ అభ్యర్థుల కోసం..
• క్రీ.శ. 1600 నుంచి ప్రారంభమైన భారత రాజ్యాంగ నేపథ్య చరిత్రకు సంబంధించిన 5 దశల్లో చివరి 2 దశలూ ఎంతో కీలకమైనవి. 1919 నుంచి.. భారత రాజ్యాంగం అమల్లోకి వచ్చిన 1950 జనవరి 26 వరకు ఉన్న 4, 5 దశల్లోనే ప్రధానమైన అంశాలెన్నో చోటు చేసుకున్నాయి. వీటిలో 1919-1947 మధ్య కాలం నాలుగో దశ కాగా.. 1947-1950 మధ్య కాలం అయిదో దశ..

నాలుగో దశ

• నాలుగో దశ ప్రధాన పరిణామాలివి..
• సైమన్ కమిషన్-1927: భారత ప్రభుత్వ చట్టం-1919 ద్వారా ప్రవేశపెట్టిన సంస్కరణలను సమీక్షించడానికి బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం 1927 నవంబరులో ఆరుగురు సభ్యులతో కూడిన ఒక కమిషన్‌ను సర్ జాన్ సైమన్ నాయకత్వంలో భారతదేశానికి పంపించింది. ఇందులోని సభ్యులంతా ఆంగ్లేయులే కావడం, ఒక్క భారతీయుడూ లేకపోవడంతో భారతీయులు ఈ కమిషన్‌ని పూర్తిగా వ్యతిరేకించారు.

సైమన్ కమిషన్ 1930లో సమర్పించిన నివేదికలోని ముఖ్యాంశాలు..
* రాష్ట్రాల్లో ప్రవేశపెట్టిన ద్వంద్వ పాలన రద్దు.
* సమాఖ్య వ్యవస్థను అభివృద్ధి చేసుకోవడం.
* కమ్యూనల్ ప్రాతినిధ్యానికి ప్రత్యామ్నాయం లేకపోవడంతో కొనసాగింపు.
* మొదటిసారిగా సమాఖ్య వ్యవస్థకు సూచన.
నెహ్రూ నివేదిక – 1928

• కాంగ్రెస్ నాయకులు సైమన్ కమిషన్‌ను బహిష్కరించిన తరుణంలో బ్రిటన్‌లోని భారత వ్యవహారాల మంత్రి లార్డ్ బెర్కెస్ హెడ్ భారతీయుల రాజ్యాంగ రచనా సామర్థ్యాన్ని ప్రశ్నిస్తూ ‘భారతీయులు.. అన్ని వర్గాలకు ఆమోదయోగ్యమైన రాజ్యాంగ రచనను స్వయంగా చేసుకోగలరా?’ అని విసిరిన సవాల్‌ను స్వీకరించిన నేపథ్యంలో.. 1928, మే 19న నిర్వహించిన అఖిలపక్ష సమావేశంలో తీసుకున్న నిర్ణయం మేరకు 1928, ఆగస్టు 10న మోతీలాల్ నెహ్రూ అధ్యక్షతన 8 మంది సభ్యులతో ఒక ఉపసంఘం ఏర్పాటైంది. ఆ ఉపసంఘం ఇచ్చిన నివేదికనే నెహ్రూ నివేదిక అంటారు.

నెహ్రూ నివేదిక ప్రధానాంశాలు:
* భారతదేశానికి స్వయం ప్రతిపత్తి ఇవ్వడం.
* కార్య నిర్వాహక శాఖ శాసనసభకు బాధ్యత వహించడం.
* ప్రాథమిక హక్కుల ప్రస్తావన.
మొదటి రౌండ్ టేబుల్ సమావేశం
(1930, నవంబరు 12 – 1931, జనవరి 19)

• భారత్‌కు త్వరలో ‘స్వతంత్ర ప్రతిపత్తి’ కల్పించడం బ్రిటిష్ విధానమని నాటి భారత గవర్నర్ జనరల్ లార్డ్ ఇర్విన్ 1929, అక్టోబరు 31న చేసిన ప్రకటన (దీన్ని దీపావళి ప్రకటన అని అంటారు)కు అనుగుణంగా లండన్‌లో మొదటి రౌండ్ టేబుల్ సమావేశం నిర్వహించారు. దీనిలో కాంగ్రెస్ పాల్గొనలేదు. ఈ సమావేశంలో భావి భారత రాజ్యాంగం సమాఖ్యగా ఉండాలా? (లేదా) ఏక కేంద్రంగా ఉండాలా? అన్న అంశంపై చర్చించారు.

గాంధీ-ఇర్విన్ ఒప్పందం
((1931, మార్చి 5)

• భారత రాజ్యాంగ సమావేశాలపై జరిగే చర్చలు.. అందుకుగాను నిర్వహించే రెండో రౌండ్ టేబుల్ సమావేశంలో పాల్గొనడానికి గాంధీజీని ఒప్పించాలని బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం వైస్రాయ్ ఇర్విన్‌ను ఆదేశించింది. ఈ మేరకు 1931, మార్చి 5న గాంధీ – ఇర్విన్‌ల మధ్య జరగిన సమావేశాన్ని గాంధీ-ఇర్విన్ ఒప్పందం అంటారు.

ఒప్పందంలోని ముఖ్యాంశాలు
* రాజకీయ ఖైదీలను విడుదల చేయడం.
* శాసనోల్లంఘన ఉద్యమాన్ని కాంగ్రెస్ నిలిపివేసి, రౌండ్ టేబుల్ సమావేశంలో పాల్గొనడం.
రెండో రౌండ్ టేబుల్ సమావేశం
(1931, సెప్టెంబరు 7 – డిసెంబరు 7)
* కాంగ్రెస్ తరపున ఈ సమావేశానికి గాంధీజీ హాజరయ్యారు. అన్ని స్వదేశీ సంస్థానాలతో సహా 107 మంది పాల్గొన్నారు.
* సమావేశంలో ముస్లిం వర్గాలకు రెండు కొత్త ప్రావిన్స్ (నార్త్ వెస్ట్రన్ ప్రావిన్స్, సింధ్)లను ఏర్పాటు చేస్తున్నట్లు బ్రిటిష్ వారు ప్రకటించడంతో.. గాంధీజీ దాన్ని ‘విభజించు, పాలించు’ అనే విధానంగా భావించి తీవ్రంగా వ్యతిరేకించారు.
కమ్యూనల్ అవార్డు (1932)
* 1932, ఆగస్టు 4న అప్పటి బ్రిటిష్ ప్రధాని రామ్‌సే మెక్ డొనాల్డ్ మైనారిటీ వర్గాల ప్రాతినిధ్యానికిగాను చేసిన ఒక ప్రతిపాదనను కమ్యూనల్ అవార్డు అంటారు. దాని ప్రకారం ముస్లింలు, సిక్కులు, క్రిస్టియన్లు, షెడ్యూల్డ్ కులాలకు ప్రత్యేక నియోజక గణాలను ఏర్పాటు చేయాలని ప్రతిపాదించారు. దాన్ని వ్యతిరేకిస్తూ గాంధీజీ 1932, సెప్టెంబరు 20న పుణెలోని ఎరవాడ కారాగారంలో ఆమరణ దీక్షకు సిద్ధమయ్యారు.
మూడో రౌండ్ టేబుల్ సమావేశం
(1932, నవంబరు 17 – డిసెంబరు 24)
* మూడో రౌండ్ టేబుల్ సమావేశం లండన్‌లో జరిగింది. కాంగ్రెస్ ప్రతినిధులు ఈ సమావేశానికి హాజరు కాలేదు. ఈ సమావేశంలో చేసిన సిఫార్సుల్లో ఎక్కువ అంశాలు 1935 భారత ప్రభుత్వ చట్టంలో చోటు దక్కించుకున్నాయి.
భారత ప్రభుత్వ చట్టం-1935: బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం చేసిన చట్టాల్లోకెల్లా దీన్ని ఒక చారిత్రక చట్టంగా పేర్కొనవచ్చు. రాజ్యాంగ సంస్కరణల కోసం బ్రిటిష్‌వారు చేసిన చట్టాల్లో ఇది అతి వివరణాత్మకమైన, సుదీర్ఘమైన చట్టం. ఈ చట్టంలో 321 ప్రకరణలు, 10 షెడ్యూళ్లు, 14 భాగాలు ఉన్నాయి. భారత రాజ్యాంగాన్ని ఈ చట్టం నమూనాగా వర్ణిస్తారు. దీన్ని ప్రస్తుత రాజ్యాంగానికి మాతృక లేదా మూలాధారంగా పేర్కొనవచ్చు.
ప్రధానాంశాలు
* అఖిల భారత సమాఖ్య ఏర్పాటు.
* రాష్ట్రాల్లో ఉన్న ద్వంద్వ ప్రభుత్వ విధానం రద్దు. కేంద్రంలో ద్వంద్వ పరిపాలనకు ప్రతిపాదన.
* రాష్ట్రస్థాయిలో ద్విసభాపద్ధతి ప్రవేశ పెట్టడం.
* కేంద్ర శాసనసభల పరిమాణం పెంచడం. కేంద్ర ఎగువసభ అయిన కౌన్సిల్ ఆఫ్ స్టేట్స్ సభ్యత్వ సంఖ్యను 260కి, దిగువసభ అయిన లెజిస్లేటివ్ అసెంబ్లీలో సభ్యత్వ సంఖ్యను 375కి పెంచడం.
* ఓటుహక్కు విస్తృత పరచడం.
* కేంద్ర, రాష్ట్రాల మధ్య సమాఖ్య వివాదాలను పరిష్కరించడానికి ఫెడరల్ కోర్టు (సుప్రీంకోర్టు) ఏర్పాటు. ఇందులో ఒక ప్రధాన న్యాయమూర్తి, ఆరుగురు ఇతర న్యాయమూర్తులు ఉంటారు. ఈ కోర్టు తొలి ప్రధాన న్యాయమూర్తి సర్ మౌలిస్ గ్వయిర్.
* మొదటిసారిగా రాష్ట్రాల్లో ప్రజాస్వామ్య ప్రభుత్వాల ఏర్పాటు. ప్రాంతీయ స్వపరిపాలన భావన.
* కేంద్రంలో ఒక ఫెడరల్ పబ్లిక్ సర్వీస్ కమిషన్, రాష్ట్రాల్లో పబ్లిక్ సర్వీస్ కమిషన్లను ఏర్పాటు చేశారు.
* కేంద్ర, రాష్ట్రాల మధ్య 3 జాబితాల ప్రకారం అధికార విభజన. అవి 1. కేంద్ర జాబితా – 59 అంశాలు, 2. రాష్ట్ర జాబితా – 54 అంశాలు, 3. ఉమ్మడి జాబితా – 36 అంశాలు
క్రిప్స్ ప్రతిపాదనలు (1942)

• భారత రాజ్యాంగ సమస్యల విషయంలో భారతీయులతో సంప్రదింపులు జరపడానికి బ్రిటిష్ కేబినెట్ మంత్రి సర్ స్టాఫోర్డ్ క్రిప్స్ భారతదేశానికి వచ్చాడు.

1942, మార్చి 22న క్రిప్స్ చేసిన ప్రతిపాదనలోని ముఖ్యాంశాలివి..
* భారతదేశానికి అవసరమైన కొత్త రాజ్యాంగాన్ని నిర్మించడానికి ఎన్నికల ద్వారా రాజ్యాంగ పరిషత్తు ఏర్పాటు.
* వీలైనంత త్వరలో భారతదేశానికి స్వయం ప్రతిపత్తి ఇవ్వడం. క్రిప్స్ ప్రతిపాదనలను గాంధీజీ ‘దివాళా తీస్తున్న బ్యాంకు మీద ముందస్తు తేదీన వేసిన ఒక చెక్కు’ అని వ్యాఖ్యానించారు.
కేబినెట్ మిషన్ ప్రణాళిక-1946

• బ్రిటిష్ కేబినెట్ మంత్రి సర్ పెథిక్ లారెన్స్ ఛైర్మన్‌గా ఇద్దరు ఇతర కేబినెట్ మంత్రులు సర్ స్టాఫోర్డ్ క్రిప్స్, ఎ.వి.అలెగ్జాండర్‌లు సభ్యులుగా ఒక బృందం ఏర్పాటైంది. ఆ బృందం భారత్‌లో పర్యటించి భారతదేశ రాజ్యాంగ నిర్మాణం, స్వాతంత్య్రం ఇచ్చే ప్రతిపాదన అంశాలకు సంబంధించి 1946, మే 16న ఒక ప్రణాళికను వెల్లడించింది. దానినే కేబినెట్ మిషన్ ప్రణాళిక అంటారు.

ముఖ్యాంశాలివి..
* బ్రిటిష్ పాలిత భారతదేశం, స్వదేశీ సంస్థానాలు కలిపి ఇండియన్ యూనియన్ అనే రాజకీయ వ్యవస్థ ఏర్పాటు.
* పరిపాలనా నిర్వహణ కోసం 14 మంది సభ్యులతో కూడిన ఒక తాత్కాలిక ప్రభుత్వ ఏర్పాటు.
* రాజ్యాంగాన్ని రూపొందించేందుకు ప్రత్యేక రాజ్యాంగ పరిషత్తు ఏర్పాటు.
భారత స్వాతంత్య్ర చట్టం – 1947

• భారతదేశ స్వాతంత్య్ర ఉద్యమ ఘట్టానికి ముగింపు పలికిన చట్టం భారత స్వాతంత్య్ర చట్టం-1947. భారతదేశానికి స్వాతంత్య్రం ప్రకటించిన ఈ చట్టాన్ని బ్రిటిష్ పార్లమెంటు 1947, జులై 18న ఆమోదించింది. ఈ చట్టం 1947, ఆగస్టు 14 అర్ధరాత్రి నుంచి అమల్లో వచ్చింది.

చట్టంలోని ప్రధాన అంశాలు..
* ఇండియా, పాకిస్థాన్ అనే రెండు స్వతంత్య్ర దేశాల ఏర్పాటు. ఇరు దేశాలకూ రాజ్యాంగ నిర్మాణానికి రెండు వేర్వేరు రాజ్యాంగ పరిషత్తుల ఏర్పాటు.
* స్వదేశీ సంస్థానాలపై బ్రిటిష్ సార్వభౌమాధికారం.
* 562 సంస్థానాలకు స్వేచ్ఛ, స్వాత్రంత్య్రాలు కల్పిస్తూ వీటికి ఇండియన్ యూనియన్‌లో గానీ, పాకిస్థాన్ యూనియన్‌లో గానీ కలిసే అవకాశం.
రాజ్యాంగ పరిషత్తు కమిటీలు

• రాజ్యాంగ రచనలో వివిధ అంశాలకు సంబంధించి అధ్యయనం చేసేందుకు 22 కమిటీలను ఏర్పాటు చేశారు. వీటిలో 12 విషయ నిర్ణాయక కమిటీలు, 10 విధాన నిర్ణాయక కమిటీలు. వీటికి అనుబంధంగా 7 ఉపకమిటీలు, 12 మైనర్ కమిటీలను ఏర్పాటు చేశారు.
• ఈ కమిటీల్లో అత్యంత ముఖ్యమైన కమిటీ – ముసాయిదా కమిటీ లేదా డ్రాఫ్టింగ్ కమిటీ. 1947, ఆగస్టు 29న ఆరుగురు సభ్యులతో ఏర్పాటైన ఈ కమిటీకి డాక్టర్ బి.ఆర్.అంబేడ్కర్ అధ్యక్షులుగా నియమితులయ్యారు.

* ముసాయిదా కమిటీ రెండు డ్రాఫ్ట్‌లను రూపొందించింది.
* ముసాయిదా 1948, ఫిబ్రవరి 21న ప్రచురితమైంది.
* ముసాయిదాను రాజ్యాంగ పరిషత్తు 1949, నవంబరు 26న ఆమోదించింది.
* 1950, జనవరి 26న భారత రాజ్యాంగం అమల్లోకి వచ్చింది. అయితే 1949, నవంబరు 26వ తేదీనే రాజ్యాంగంలోని కొన్ని అంశాలు తక్షణం అమల్లోకి వచ్చాయి. ఇందులో పౌరసత్వం, రాష్ట్రపతి ఎన్నిక, స్పీకర్, డిప్యూటీ స్పీకర్‌ల ఎన్నిక లాంటివి ఉన్నాయి.

• భారత రాజ్యాంగ పరిషత్తు.. రాజ్యాంగ రచనతోపాటు కొన్ని సాధారణ చట్టాలను కూడా ఆమోదించింది. వాటిలో ముఖ్యమైనవి..

* 1947, జులై 22న రూపొందించిన జాతీయ జెండాకు ఆమోదం.
* భారత రాజ్యాంగ పరిషత్తు చిహ్నంగా ఏనుగు గుర్తింపు.
* 1949, సెప్టెంబరు 14న దేవనాగరి లిపిలో ఉన్న హిందీని కేంద్ర ప్రభుత్వ భాషగా గుర్తింపు.
* 1950, జనవరి 24న జాతీయ గీతం, జాతీయ గేయాలకు ఆమోదం.
అయిదో దశ

• భారత రాజ్యాంగ నిర్మాణ చరిత్రలో అయిదో దశ చివరి, కీలకమైన ఘట్టం.. స్వాతంత్య్రం లభించిన వెంటనే దేశ నాయకుల ముందున్న అతిపెద్ద సవాల్. జాతి పునర్నిర్మాణం.. భవిష్యత్తు తరాలకు సామాజిక, ఆర్థిక, రాజకీయ న్యాయం చేకూర్చడం.. పౌరుల ప్రాథమిక హక్కులను గుర్తిస్తూ వాటి పరిరక్షణకు హామీ కల్పించడం.. లాంటివి రాజ్యాంగ రచనలో ప్రధానాంశాలు. చివరి దశలోని ప్రధానాంశాలివి..

రాజ్యాంగ సభ (రాజ్యాంగ పరిషత్తు) ఏర్పాటు: 1945 సెప్టెంబరులో భారతీయుల కోసం రాజ్యాంగ పరిషత్తును ఏర్పాటు చేస్తున్నట్లు బ్రిటిష్ ప్రభుత్వం ప్రకటించింది. కేబినెట్ మిషన్ ప్రణాళిక 1946 సిఫార్సుల మేరకు భారత రాజ్యాంగ పరిషత్తు ఏర్పాటైంది. 1946 జులై, ఆగస్టులలో రాజ్యాంగ పరిషత్తుకు ఎన్నికలు జరిగాయి.
* రాజ్యాంగ పరిషత్తులోని మొత్తం సభ్యుల సంఖ్య 389.
* వీరిలో 292 మంది బ్రిటిష్ ఇండియా నుంచి (ఎన్నిక), 93 మంది స్వదేశీ సంస్థానాల నుంచి (నామినేట్), నలుగురు సభ్యులను చీఫ్ కమిషనర్ ప్రాంతాలైన దిల్లీ, అజ్మీర్, మేవార్, కూర్గ్, బ్రిటిష్ బెలూచిస్థాన్ నుంచి తీసుకున్నవారు ఉంటారు.
* రాజ్యాంగ పరిషత్తు మొదటి సమావేశం 1946, డిసెంబరు 9న దిల్లీలోని పార్లమెంటు సెంట్రల్‌హాలులో నిర్వహించారు.
* డిసెంబరు 11న డాక్టర్ బాబూ రాజేంద్రప్రసాద్‌ను రాజ్యాంగ పరిషత్తు శాశ్వత అధ్యక్షుడిగా ఎన్నుకున్నారు.
* అంతర్జాతీయ న్యాయవాది బెనగళ్ నరసింగరావు రాజ్యాంగ పరిషత్తు ముఖ్య సలహాదారుగా నియమితులయ్యారు.
* 1946, డిసెంబరు 13న జవహర్‌లాల్ నెహ్రూ రాజ్యాంగ ఆశయాల తీర్మానాన్ని ప్రతిపాదించారు. ఈ తీర్మానాన్ని 1947, జనవరి 22న ఏకగ్రీవంగా ఆమోదించారు.

APPSC | TSPSC Group I and II Mains భార‌త రాజ్యాంగ ల‌క్ష‌ణాలు

* భారత రాజ్యాంగ నిర్మాణం
* ఎన్నో విశిష్టతల సమాహారం
* భారత పౌరులకు రక్షణ ఛత్రం

 

• ఒక దేశంలోని రాజకీయ, సామాజిక, సాంస్కృతిక, చారిత్రక పరిస్థితులు.. ఆ దేశ రాజ్యాంగ రచనపై ఎంతో ప్రభావాన్ని చూపిస్తాయి. వాటిని ప్రతిబింబించే కొన్ని విశిష్ట లక్షణాలు ఆ రాజ్యాంగానికి ఉంటాయి. భారత రాజ్యాంగ నిర్మాణం కూడా నాటి చారిత్రక, సామాజిక, రాజకీయ, సాంస్కృతిక అంశాల నేపథ్యంలో రూపొంది కొన్ని విశిష్ట లక్షణాలతో ఉంది. భారత రాజ్యాంగ లక్షణాలు, విశిష్టతలు, ప్రత్యేకతలను తెలిపే అధ్యయన సమాచారం పోటీ పరీక్షల అభ్యర్థుల కోసం..
• భారత రాజ్యాంగాన్ని ప్రపంచంలోని లిఖిత రాజ్యాంగాల్లోనే అతి పెద్దదిగా అభివర్ణించవచ్చు. మొదటిసారి రాజ్యాంగం అమల్లోకి వచ్చేనాటికి ఇందులో 395 అధికరణలు, 22 భాగాలు, 8 షెడ్యూళ్లు ఉండేవి. కాలానుగుణంగా పాలనా అవసరాల దృష్ట్యా రాజ్యాంగ సవరణ ప్రక్రియ ద్వారా కొత్త అధికరణలు చేర్చారు. కొన్ని తొలగించారు. ప్రస్తుతం రాజ్యాంగంలో 465 అధికరణలు, 25 భాగాలు, 12 షెడ్యూళ్లు ఉన్నాయి. భారత రాజ్యాంగం ఇంత సుదీర్ఘంగా లిఖించడానికి వివిధ కారణాలున్నాయి. అవి:
  * కేంద్ర ప్రభుత్వ నిర్మాణ వ్యవస్థ, అధికారాలు, విధులతోపాటు, రాష్ట్రాల నిర్మాణ వ్యవస్థకు సంబంధించిన అంశాలను కూడా వివరించడం.
  * ప్రాథమిక హక్కులకు ప్రత్యేక స్థానం కల్పిస్తూ.. వాటిని వివరణాత్మకంగా విశదీకరించి.. పరిమితులను కూడా పేర్కొనడం.
  * సంక్షేమ రాజ్యం ధ్యేయంగా కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలు చేపట్టాల్సిన కార్య ప్రణాళికలకు మార్గదర్శకాలుగా ఆదేశిక సూత్రాలకు రూపకల్పన చేయడం.
  * భారత రాజ్యాంగాన్ని లిఖించే నాటికి, ప్రపంచంలో అప్పటికే అమల్లో ఉన్న కొన్ని ప్రముఖ దేశ రాజ్యాంగాల నుంచి, అవి పనిచేసే తీరుతెన్నుల అనుభవాల నుంచి మన దేశానికి ఉపకరించే, అనువుగా ఉండే కొన్ని మంచి అంశాలను సేకరించి రాజ్యాంగంలో పొందుపరిచారు. ఇతర దేశాల రాజ్యాంగాలను అధ్యయనం చేసి వాటిలోని మంచి, ఉపయుక్తమైన అంశాలను సేకరించేందుకు రాజ్యాంగ పరిషత్తు సలహాదారుగా డాక్టర్ బెనగళ్ నరసింగరావును నియమించారు.

పార్లమెంటరీ ప్రభుత్వ విధానం

• భారత రాజ్యాంగం ప్రకారం కేంద్రంలోనూ, రాష్ట్రాల్లోనూ పార్లమెంటరీ ప్రభుత్వ విధానాన్ని ఏర్పరిచారు. పార్లమెంటరీ ప్రభుత్వ విధానం ముఖ్య లక్షణం- కేంద్రంలో ప్రధానమంత్రి సారథ్యంలోని మంత్రి వర్గం, రాష్ట్రాల్లో ముఖ్యమంత్రి సారథ్యంలోని మంత్రి వర్గం వాస్తవ కార్యనిర్వహణ అధికారాలు కలిగి ఉండగా.. కేంద్రంలో రాష్ట్రపతి, రాష్ట్రాల్లో గవర్నర్‌లు నామమాత్ర కార్యనిర్వహణాధికారులుగా ఉంటారు. ఈ విధానపు మరో ముఖ్య లక్షణం ప్రధానమంత్రి, ఆయన మంత్రివర్గ సహచరులు అంతా ‘సమష్టి బాధ్యత’ సిద్ధాంతం ప్రాతిపదికన కార్యకలాపాలు నిర్వహిస్తారు. ఇదే విధానం రాష్ట్రాల్లో ముఖ్యమంత్రి, ఆయన మంత్రివర్గ సహచరులకు వర్తిస్తుంది.

సార్వభౌమ, సర్వసత్తాక, ప్రజాస్వామ్య…

• రాజ్యాంగ ప్రవేశికలో ప్రకటించినట్లుగా భారతదేశం సార్వభౌమ, సర్వసత్తాక, ప్రజాస్వామ్య, సామ్యవాద గణతంత్ర రాజ్యం. సార్వభౌమత్వం అంటే దేశం బాహ్యంగా ఎవరి ఆదేశాలకూ లోనుకాకుండా, అంతర్గతంగా తిరుగులేని అధికారంతో ఉండటం. భారతదేశం ప్రజాస్వామ్య గణతంత్ర రాజ్యం. 42వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా ‘సామ్యవాదం’ అనే పదాన్ని ప్రవేశికలో చేర్చారు. సామ్యవాదం అంటే సమసమాజ స్థాపన నిర్మించే ప్రక్రియ. సామ్యవాద విధానంలో ఉత్పత్తి శక్తులను ప్రభుత్వమే నిర్ణయిస్తుంది.

 

లౌకిక రాజ్యం

• భారతదేశాన్ని మత ప్రసక్తి లేని లౌకిక రాజ్యంగా రాజ్యాంగంలో పేర్కొన్నారు. లౌకిక రాజ్యంలో ప్రభుత్వం ఏ ఒక్క మతం పట్ల అనుకూల లేదా ప్రతికూల వైఖరి కలిగి ఉండదు. పరిపాలన వ్యక్తుల, మతాలకు అతీతంగా జరుగుతుంది. 1976లో 42వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా ‘లౌకిక’ అనే పదాన్ని రాజ్యాంగ ప్రవేశికలో చేర్చారు.

 

దృఢ, అదృఢ లక్షణాల సమ్మిళితం

• సమాఖ్య వ్యవస్థ ఉన్న రాజ్యం సాధారణంగా దృఢ రాజ్యాంగాన్ని కలిగి ఉంటుంది. అంటే రాజ్యాంగ సవరణ ప్రక్రియ కఠినంగా ఉంటుంది. అయితే భారత రాజ్యాంగాన్ని దృఢ, అదృఢ సమ్మిళిత రాజ్యాంగంగా అభివర్ణించవచ్చు. రాజ్యాంగంలోని 368 అధికరణ పార్లమెంటుకు రాజ్యాంగ సవరణాధికారాలను కల్పించింది. దీని ప్రకారం రాజ్యాంగంలోని కొన్ని అంశాలను సాధారణ మెజారిటీతోనూ, మరికొన్ని అంశాలను 2/3వ వంతు మెజారిటీతో సవరించవచ్చు. అలాగే మరికొన్ని అంశాలను 2/3వ వంతు మెజారిటీతోపాటు సగానికి పైగా రాష్ట్రాల ఆమోదంతో సవరించవచ్చు.

 

ప్రాథమిక హక్కులు

• భారత రాజ్యాంగంలో అత్యంత విశిష్టమైన అంశం ప్రాథమిక హక్కులు. రాజ్యాంగంలోని మూడో భాగంలోని 12-35 వరకు ఉన్న అధికరణాల్లో పౌరులకు / వ్యక్తులకు కొన్ని ప్రాథమిక హక్కులు కల్పించారు. ఈ ప్రాథమిక హక్కులు ప్రజాస్వామ్య విధానానికి, రాజ్యాంగ ఔన్నత్యానికి ప్రతీకలు. మౌలికంగా రాజ్యాంగంలో మొత్తం 7 ప్రాథమిక హక్కులుండేవి. వీటిలో ఒకటైన ఆస్తిహక్కును 44వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా 1978లో ప్రాథమిక హక్కుల జాబితా నుంచి తొలగించి రాజ్యాంగంలోనే వేరొక భాగంలో సాధారణ హక్కుగా పేర్కొన్నారు.

 

స్వతంత్ర న్యాయవ్యవస్థ

• పౌరుల ప్రాథమిక హక్కుల పరిరక్షణకు.. అలాగే కేంద్ర, రాష్ట్రాలు; శాసన వ్యవస్థలు తమ రాజ్యాంగ పరిధిని అతిక్రమించకుండా పర్యవేక్షించేందుకు రాజ్యాంగం ఒక స్వతంత్ర న్యాయవ్యవస్థను రూపొందించింది. కేంద్ర, రాష్ట్రాల మధ్య తలెత్తే వివాదాలను పరిష్కరించే అధికారాన్ని అత్యున్నత న్యాయస్థానం సుప్రీంకోర్టుకు ఇచ్చింది. సుప్రీంకోర్టు న్యాయసమీక్ష అధికారాన్ని కూడా కలిగి ఉంది.

 

ఆదేశిక సూత్రాలు

• భారత రాజ్యాంగం మరో విశిష్ట లక్షణం సమీకృత రాజ్యాంగ ప్రవేశికలో ప్రకటించిన సమసమాజ స్థాపన. సామాజిక, ఆర్థిక, రాజకీయ న్యాయం అనే లక్ష్యాలను సాధించేందుకు రాజ్యాంగంలోని నాలుగో భాగంలో అధికరణాలు 36 నుంచి 51 వరకు కేంద్ర, రాష్ట్ర ప్రభుత్వాలకు కొన్ని మార్గదర్శక సూత్రాలు పొందుపరిచారు. అయితే ఇవి కేవలం మార్గదర్శకాలు మాత్రమే కావడంతో న్యాయ సంరక్షణ పరిధిలోకి రావు. అంటే వీటిని తప్పనిసరిగా పాటించాలని న్యాయస్థానాలను ఆశ్రయించే అవకాశం లేదు.

 

బలమైన కేంద్రం ఉన్న సమాఖ్య రాజ్యాంగం

• భారత రాజ్యాంగం ఒక సమాఖ్య రాజ్యానికి ఉండే లక్షణాలైన లిఖిత రాజ్యాంగం, కేంద్ర-రాష్ట్రాల మధ్య అధికార పంపిణీ, దృఢ రాజ్యం, స్వతంత్ర న్యాయవ్యవస్థ లాంటి లక్షణాలు కలిగి ఉన్నా.. సమాఖ్య రాజ్యంగా ఎక్కడా పేర్కొనలేదు. భారతదేశ చారిత్రక నేపథ్యం దృష్ట్యా, రాజ్యాంగాన్ని సంపూర్ణ సమాఖ్య రాజ్యాంగంగా వ్యవహరించకుండా ఒక రాష్ట్రాల యూనియన్‌గా ప్రకటించారు. అందుకే కె.సి.వియరే భారత రాజ్యాంగాన్ని ‘అర్థ సమాఖ్య’గా, గ్రాన్‌విల్ ఆస్టిన్ ‘సహకార సమాఖ్య’ గాను అభివర్ణించారు.

 

సార్వజనీన వయోజన ఓటు హక్కు

• ప్రజాస్వామ్యానికి ఆయువైన సార్వజనీన వయోజన ఓటు హక్కును రాజ్యాంగంలోని 326వ అధికరణ ద్వారా పౌరులకు కల్పించారు. భారత పౌరులందరికీ కుల, మత, వర్ణ, ప్రాంత, భాష, ఆస్తి, లింగ వివక్షతలు లేకుండా ఓటు హక్కు కల్పించారు. 18 సంవత్సరాలు నిండిన వారంతా ఓటు హక్కుకు అర్హులుగా నిర్ణయించారు.

 

ప్రాథమిక విధులు

• మౌలిక రాజ్యాంగంలో ప్రాథమిక విధుల ప్రస్తావన లేదు. ప్రాథమిక విధులను 42వ రాజ్యాంగ సవరణ ద్వారా 1976లో రాజ్యాంగంలోని 4ఎ భాగంలో అధికరణం 51-ఎ రూపంలో పొందుపరిచారు. ఈ అధికరణంలో పౌరులు పాటించవలసిన 11 ప్రాథమిక విధులను పేర్కొన్నారు.

 

ఏక పౌరసత్వం

• భారత రాజ్యాంగం ఏక పౌరసత్వ విధానాన్ని మాత్రమే గుర్తించింది. అంటే అమెరికా, స్విట్జర్లాండ్ దేశాల్లో లాగా ద్వంద్వ పౌరసత్వ విధానం కాకుండా, భారతదేశంలోని ప్రజలు ఏక పౌరసత్వం కలిగి ఉంటారు. రాష్ట్రాల వారీ పౌరసత్వం ఉండదు.

 

అత్యవసర పరిస్థితి

• భారత రాజ్యాంగం మరో ప్రత్యేక లక్షణం ఇది.. దేశ ఐక్యతకు, సమగ్రతకు, రక్షణకు, సార్వభౌమత్వానికి ప్రమాదం ఏర్పడినప్పుడు, రాజ్యాంగంలోని 18వ భాగంలోని అధికరణల (352 నుంచి 360)లో పైన పేర్కొన్న పరిస్థితులు తలెత్తినప్పుడు రాష్ట్రపతికి అత్యవసర పరిస్థితిని విధించే ప్రత్యేక అధికారాలు ఉంటాయి. రాజ్యాంగం ప్రకారం అత్యవసర పరిస్థితిని 3 రకాలుగా చెప్పవచ్చు. అవి.. జాతీయ అత్యవసర పరిస్థితి (అధికరణం 352), రాజ్యాంగపరమైన అత్యవసర పరిస్థితి (అధికరణం 356), ఆర్థిక అత్యవసర పరిస్థితి (అధికరణం 360).

 

కేంద్ర-రాష్ట్రాల అధికార విభజన

• భారత రాజ్యాంగం దేశాన్ని ‘రాష్ట్రాల యూనియన్‌’గా ప్రకటించినప్పటికీ సమాఖ్య రాజ్యంలోలాగా కేంద్ర- రాష్ట్రాల మధ్య అధికారాల పంపిణీ రాజ్యాంగపరంగా జరిగింది. అధికారాల పంపిణీకి సంబంధించి వివిధ అంశాలను మూడు జాబితాల్లో పేర్కొన్నారు. అవి కేంద్ర జాబితా, రాష్ట్ర జాబితా, ఉమ్మడి జాబితా. ఈ మూడు జాబితాల వివరాలు రాజ్యాంగంలోని ఏడో షెడ్యూల్‌లో పేర్కొన్నారు.

APPSC | TSPSC Group I and II Mains సింధు నాగరకత

* ‘లిపి’ వారికి ప్రత్యేకం
* ప్రణాళికబద్ధ నగరాలు

• ప్రాచీన భారతదేశ చరిత్రలో విశేష ప్రాధాన్యాన్ని సంతరించుకుంది సింధు నాగరకత.. వేల సంవత్సరాల కిందటే అబ్బురపరిచే రీతిలో ఉన్న ఇక్కడి నాగరకత 1921 తర్వాతే బయటి ప్రపంచానికి తెలిసింది. పురాతత్వ తవ్వకాల్లో ఏకంగా రెండు పెద్ద పట్టణాలు బయటపడటంతో.. వాటి గురించి శాస్త్రవేత్తలు మరింత శోధించడంతో ఎన్నో విశేషాలు వెలుగు చూశాయి. నాటి నిర్మాణాలు, సంస్కృతి, జీవన విధానాలు ఎంత గొప్పగా ఉండేవన్నది తెలిసింది. భారతదేశ చరిత్ర అధ్యయనంలో సింధు నదీ నాగరకత గురించి తప్పక తెలుసుకోవాలి.
• సింధు నది నాగరకత 5 వేల ఏళ్ల నాటిది.. 1921-22లో సింధు మైదానంలో జరిపిన తవ్వకాల్లో రెండు పురాతన మహా నగరాల శిథిలాలు బయల్పడ్డాయి. వాటిలో ఒకటి మొహంజొదారో, మరొకటి హరప్పా. ఈ రెండూ భారతదేశ మొదటి నగరాలు మాత్రమే కాదు.. ప్రపంచంలోని మొదటి నగరాలు కూడా. భూమి అడుగున పూడుకుపోయిన ఈ పురాతన నగరాల నాగరకత, సంస్కృతులు వెలుగులోకి రావడానికి మూలకారకులు కనింగ్‌హాం, సర్ జాన్ మార్షల్, ఆర్.డి.బెనర్జీ తదితరులు. ఈజిప్టు, బాబిలోనియా లాంటి ప్రాచీన నాగరకతలతో సమానంగా ఇది స్థానం పొందింది. అందుకే సర్ జాన్ మార్షల్ సింధు నాగరకత భారతదేశ చరిత్రలో నూతన అధ్యాయాన్ని ప్రారంభించిందని పేర్కొన్నాడు. హరప్పా సంస్కృతిలో తడిసిన నేల చాలా విశాలమైంది. దీని విస్తీర్ణం 12,99,600 చదరపు కిలోమీటర్లు. క్రీ.పూ. 2, 3 సహస్రాబ్దాల్లో ప్రపంచవ్యాప్తంగా హరప్పా అంతటి విస్తృత సంస్కృతీ సీమ మరెక్కడా లేదు.

ఆ పేరెలా వచ్చింది?

• పురావస్తు పరిశోధకుల తవ్వకాల్లో సింధు నది ఒడ్డున ఉన్న మొహంజొదారో, దానికి ఎగువన హరప్పా బయటపడటం వల్ల ఈ రెండు పురాతన నగరాల నాగరకతను సింధు నాగరకతగా వ్యవహరించారు. ఈ రెండు నగరాల్లోనే కాకుండా సింధు నదీ లోయలోని మరికొన్ని స్థలాల్లోనూ ఇలాంటి నాగరకతే బయటపడటం వల్ల సింధునది నాగరకత అన్నారు. పురాతత్వ శాస్త్రవేత్తలు భారతదేశంలోని ఉత్తర, పశ్చిమ ప్రాంతాల్లో విస్తృతంగా తవ్వకాలు జరిపి సింధు నాగరకతను పోలిన మరికొన్ని నగరాలను కూడా కనుక్కున్నారు. ఈ అన్ని పట్టణాల్లో జీవన సరళి, సంస్కృతి హరప్పా నాగరకతను పోలి ఉండటం వల్ల సింధు నాగరకతను హరప్పా నాగరకతగా కూడా వ్యవహరిస్తున్నారు. దీన్ని నాగరకత అని పిలవడానికి కారణం.. అంతకు ముందున్న ఆదిమ యుగంలోని మానవుల కంటే సింధు నదీ లోయలో నివసించిన ప్రజలు ఎంతో నాగరిక జీవితం గడపడం.

సింధు నాగరకత విస్తృతి

• ఇప్పటి ప్రాదేశిక సరిహద్దులను పరిగణనలోకి తీసుకుంటే దాదాపు మొత్తం పంజాబ్ (భారత్, పాకిస్థాన్ దేశాల్లోని); హరియాణా; పశ్చిమ ఉత్తరప్రదేశ్; ఉత్తర రాజస్థాన్‌లోని కొన్ని ప్రాంతాలు; సింధు; గుజరాత్; ఈశాన్య, దక్షిణ బెలూచిస్థాన్ ప్రాంతాల్లో సింధు నాగరకత విస్తరించింది. ఉప హిమాలయ పర్వత పాద ప్రాంతాలైన మాండా (జమ్మూ కశ్మీర్ లోనిది), రూపార్, చండీగఢ్ వరకు ఈ నాగరకత విస్తరించింది.

మౌలిక లక్షణాలు

• హరప్పా, మొహంజొదారోల్లో సింధు నాగరకత సంస్కృతిని ప్రతిబింబించే కొన్ని ఆనవాళ్లు లభించాయి. అవి..
  * కుమ్మరి చక్రంతో తయారైన ప్రత్యేక కుండలు
  * ముద్రలపై ప్రత్యేకంగా కనిపించే లిపి
  * కాల్చిన ఇటుకలు (1:2:4 నిష్పత్తిలో)
  * ప్రామాణికమైన తూనికలు (13.63 గ్రాముల బరువు)
  * ప్రణాళికాబద్ధమైన నమూనా నగరాలు
  * ఒకదానితో మరొకటి లంబకోణంలో కలిసే రోడ్లు
  * మురుగు పారుదలపై ప్రత్యేక శ్రద్ధ
  * తాపీ పనితో నిర్మించిన బావులు, చెరువులు
  * పట్టణాల పక్కనే ప్రత్యేకంగా నిర్మించిన కోటలు
  * మృతదేహాలను వెల్లికిలా ఉంచి ఊరు అవతల ఉన్న స్మశానవాటికలో ఉత్తర, దక్షిణాలుగా పూడ్చడం
• హరప్పా నాగరకత సువిశాల ప్రాంతంలో ఒకే సంస్కృతితో అభివృద్ధి చెందింది. నగర నాగరకత దీని విశిష్ట లక్షణం. వాణిజ్య వ్యవసాయ నాగరకత. ఇది కాంస్య పాషాణ యుగానికి చెందింది.

వ్యవసాయం – జీవనోపాధి

• గణనీయమైన వ్యవసాయ ఉత్పత్తి ఉంటే తప్ప పట్టణ విప్లవం సాధ్యం కాదు. సింధు నాగరకత కాలంలో వ్యవసాయ సంబంధిత పరికరాలు అభివృద్ధి చెందాయి. బన్వాలీలో లభించిన టెర్రకోటతో తయారుచేసిన నాగలి బొమ్మ దీనికి నిదర్శనం. నదీ తీరాల వెంబడి పొలాలు బారులు తీరి ఉండేవి. నదీ వరదల ద్వారా కొట్టుకు వచ్చే ఒండ్రుమట్టి ఉన్న భూములు కాబట్టి సాగు సులభమైంది. తృణధాన్యాలు, గోధుమ, బార్లీ, బీన్స్, నూనెగింజలు, అవిసెలు, చిరుధాన్యాలు, మొక్కజొన్న, పత్తి, ఆవాలు నాటి ముఖ్యమైన పంటలు.
• ఎద్దులను అరక దున్నడానికి, బండి లాగడానికి వాడేవారు. ఆవులను పాలకు వినియోగించేవారు. ముద్రల్లో ఎక్కడా గుర్రం బొమ్మను చిత్రీకరించలేదు. గ్రామావసరాలకు మించి సింధు ప్రజలు ధాన్యం పండించారు. మిగులు ధాన్యాన్ని పట్టణాలకు సరఫరా చేశారు. ఈ అదనపు ధాన్యాన్ని నిల్వ చేయడానికి పట్టణాల్లో గరిసెలు, గిడ్డంగులు ఉండేవి. పట్టణ ప్రజల్లో వృత్తిపనివారు, వర్తకులు, చేతిపనివారు, దుస్తులు నేసేవారు, ఆభరణాలు తయారుచేసేవారు ఉండేవారు. వారు రాతి పరికరాలతో పాటు రాగి, కంచు సాధనాలను ఉపయోగించారు. సరకు రవాణాకు బండ్లను వినియోగించేవారు. వినిమయ వస్తు పరిశ్రమల్లో కుండల తయారీ విస్తారంగా కనిపించేది. సింధు పాత్రలను నిల్వకు, వంటకు, ఆహారం తీసుకోవడానికి ఉపయోగించేవారు. ఖరీదైన విలాస వస్తువులను తయారు చేసేవారు. బంగారం – వెండి ఆభరణాలు, పూసలు, బిళ్లల తయారీ వారికి తెలుసు. జేడ్, నీలం రంగు రాళ్లను ఉపయోగించారు.

నగరాలు – భవనాలు

• మొహంజొదారో, హరప్పా నగరాలు రెండు ప్రధాన భాగాలుగా విభజన చెంది ఉండేవి. మెరక ప్రాంతంలో కోట, పల్లపు ప్రాంతంలో పౌర నివాసాలు ఉండేవి. ప్రభుత్వ కార్యాలయాలు, ధాన్యపు గిడ్డంగులు, ముఖ్య కర్మాగారాలు, ప్రార్థనా మందిరాలు మొదలైన కట్టడాలన్నీ కోట ఆవరణలోనే ఉండేవి. పౌర నివాసాలు ఉండే ప్రాంతం విశాలమైంది. వీధులకు రెండు వైపులా ఇళ్లు, దుకాణాలు ఉండేవి. కాల్చిన ఇటుకలతో పునాది కట్టి ఆపైన ఎండిన ఇటుకలతో నిర్మాణం చేసేవారు. మొహంజొదారోలో ఇళ్లు కట్టకముందే పౌర నగర ప్రాంతాన్ని ప్రణాళిక ప్రకారం నిర్మాణానికి అనువుగా తీర్చిదిద్దినట్లు కనిపిస్తోంది. ప్రధాన వీధులు ఉత్తర దక్షిణాలుగా, ఉప వీధులు తూర్పు పడమరలుగా బారులు తీరినట్లు ఉంటాయి. చాలా ఇళ్లల్లో బావులు, బావుల సమీపంలో స్నానపు గదులు ఉన్నాయి. నగరాల్లో ఇళ్ల నిర్మాణంతో పాటు ప్రత్యేక శ్రద్ధతో నిర్మించిన మురుగునీటి కాల్వలు ఉన్నాయి. రహదారుల పక్కన మురుగు కాల్వలను నిర్మించారు. భూగర్భంలో ఇటుకలతో కట్టిన మురుగు నీటి కాలువను శుభ్రం చేయడానికి అక్కడక్కడా మనిషి దూరేందుకు రంధ్రాలున్నాయి.
• గృహాల్లో ఒకవైపు పడక గదులు మరోవైపు వంటగది ఉండేవి. వంటగదిలో పొయ్యి, ధాన్యం, నూనె పోసి పెట్టుకునే పెద్ద మట్టి జాడీలు ఉన్నాయి. ప్రతి ఇంటికి పెరడు, పెరట్లో రొట్టెలు కాల్చుకోవడానికి పొయ్యి ఉన్నాయి. వంటకాల్లోకి కావాల్సిన మసాలా నూరుకునే రోలు, బండ ఉన్నాయి. పౌరులందరూ ఇలాంటి సౌకర్యాలుండే లోగిళ్లలో నివసించలేదు. ధాన్యపు గిడ్డంగులు, బట్టీలలో పనిచేసే కూలీలు ఒంటి గది ఇళ్లల్లోనే కాలక్షేపం చేశారు. బహుశా వారు పేదరికంలో ఉండి ఉండవచ్చు.
• మొహంజొదారో కోట లోపలి భాగంలో ‘మహా స్నానవాటిక’ అనే కట్టడం ఉంది. ఇది దీర్ఘచతురస్రాకారంలో ఉంది. దీని పొడవు 12 మీ., వెడల్పు 7 మీ., లోతు 2.4 మీ. దీని నిర్మాణంలో కాల్చిన ఇటుకలను వాడారు. ఎదురెదురుగా ఈ తొట్టెలోకి దిగడానికి మెట్లున్నాయి. ఈ తొట్టెకు ఉత్తరం, తూర్పు దిశల్లో అనేక గదులున్నాయి. తూర్పున ఒక గదిలో పెద్ద బావి ఉంది. ఈ బావి నుంచి మహాస్నానవాటికకు నీరు సరఫరా అవుతుంది. ఈ తొట్టెలోని నీటిని మార్చుకోవచ్చు. దక్షిణ మూలలో నీరు బయటకు పోయేందుకు మార్గం ఉంది.
• హరప్పా కోటలో ధాన్యాగారాలు చూడచక్కగా కనిపించే భవనాలు. అవి దీర్ఘచతురస్రాకారపు కట్టడాలు. నదికి దగ్గరగా ఉండేవి. ధాన్యం పడవల ద్వారా నగరం చేరేది. వెంటనే ఒడ్డుకి దగ్గరగా ఉన్న గిడ్డంగులకి ధాన్యాన్ని తరలించేవారు. హరప్పా నాగరిక జీవనంలో ఇవి అతి ముఖ్యమైనవి.
• మొహంజొదారో నగరంలోని మరో ప్రాంతంలో ఒక పెద్ద ఇల్లు నిర్మితమైంది. బహుశా ఇది దేవాలయం కావచ్చు లేదా ఇందులో అప్పటి ప్రభుత్వాధినేత నివసించి ఉండవచ్చు. ప్రజలకు ఒక రాజంటూ ఉండేవాడో లేదో పౌర సంఘం ఏదైనా పరిపాలన నిర్వహించేదో లేదో అంతగా తెలీదు.

ప్రజలు – సమాజం

• ప్రజల ప్రధాన ఆహారం బార్లీ, గోధుమలు. వాటిని పిండి దంచి రొట్టెలు కాల్చుకుని తినేవారు. దానిమ్మ, అరటిపండ్లు అంటే వాళ్లకు చాలా ఇష్టం. చేపలు, మాంసం భుజించేవారు. లోథాల్‌లో మాత్రం క్రీ.పూ. 1800లో ప్రజలు వరి బియ్యం వాడిన దాఖలాలు కనిపించాయి. పత్తి పండించిన తొలి ప్రజలు సింధు వాసులే. సింధు నది ప్రాంతంలో పత్తి పండింది. కాబట్టి గ్రీకులు దీన్ని ‘సిందన్’ అనేవారు. పత్తి నుంచి నూలు వడకడం, దుస్తులు నేయడం సింధు ప్రజలకు తెలుసు. పురుషులు ధోవతీని, స్త్రీలు పొట్టి పరికిణీని ధరించేవారు. ఉన్ని దుస్తులు కూడా వాడారు. స్త్రీలకు కేశాలంకరణ తెలుసు. స్త్రీ, పురుషులకు ఆభరణాలపై మోజు ఉండేది. భాగ్యవంతులు బంగారం, వెండితో చేసిన ఆభరణాలను; పేదలు పూసలు, గుల్లలతో తయారుచేసిన నగలను ధరించే వారు. స్త్రీలు కంకణాలు, కడియాలు, హారాలను ధరించారు.
• హరప్పా ప్రజల వినోద వ్యాసంగాలకు సంబంధించిన చంద్ర శిలలు, బంతులు, చదరంగం, పాచికలు, ఆట వస్తువులు లభించాయి. పిల్లలు అడుకునే మట్టితో చేసిన బొమ్మ బండ్లు దొరికాయి. అనేక భంగిమల్లో దారం కట్టి ఆడించే మృగాల బొమ్మలు దొరికాయి. కమ్మరులు ఈటెలు, కత్తులు, బాణపు మొనలు, గొడ్డళ్లు, చేపల గాలాలు, క్షురకుల పరికరాలను రాగి, కంచుతో తయారు చేసేవారు. మాతృదేవత విగ్రహాల ఆధారంగా మాతృస్వామ్య పద్ధతి ఉండి ఉంటుందని చెప్పవచ్చు. సింధు సమాజంలో తీవ్ర అంతరాలున్నాయి. బానిస విధానం గుర్తించదగ్గ స్థాయిలో ఉంది.
• హరప్పా, మొహంజొదారో శిథిలాల్లో ముద్రికలు విశేషంగా దొరికాయి. ఇవి మట్టి, రాతితో తయారైన దీర్ఘచతురస్రాకార ముద్రికలు. అధిక సంఖ్యలో లభ్యమైన ముద్రలు వ్యక్తిగత ఆస్తి ఉనికిని గుర్తించడానికి మంచి సూచికలు. వ్యక్తిగత ఆస్తిపై యజమాని తన గుర్తును వేయడానికి ఈ ముద్రలు వినియోగించేవాడు. ఒంటి కొమ్ము ఎద్దు (యూనికార్న్) ముద్ర, ఇతర ముద్రలు పురోహితులకు చెందినవై ఉంటాయి. సింధు నాగరకత కాలంలో రైతులు, పశుపాలన చేసే దేశదిమ్మరులు, బానిసలు, పట్టణ పేదలు, చేతి వృత్తిదారులు, వ్యాపారులు, మతాధిపతులు, పాలకులు ఉండేవారు.

ప్రభుత్వం

• పట్టణాలను ప్రణాళికబద్ధంగా నిర్మించారు. భవంతులు రహదారులను ఆక్రమించకుండా నియంత్రించిన తీరు, మురుగు కాల్వల వ్యవస్థ సింధు, ఇతర పట్టణాల్లోని అధికార నిర్వహణను తెలియజేస్తోంది. ఒకే రకమైన వ్యవస్థాగత పద్ధతి కేంద్రీకృత నియంత్రణ ద్వారానే సాధ్యమవుతుంది. ప్రామాణిక సింధు లిపి, ఒకే రకమైన తూనికల పద్ధతి, విలక్షణమైన ముద్రల వాడకం, కుండల తయారీలో సార్వత్రిక శైలి, ప్రామాణిక బరువున్న కాల్చిన, ఎండబెట్టిన ఇటుకలు లాంటివి సామాన్య లక్షణాల్లో కొన్ని. సింధు నాగరకతకు ప్రభుత్వం ఉందంటే కచ్చితంగా రాజకీయ చరిత్ర ఉంటుంది. కానీ చక్రవర్తి లేదా ఇతర రాజుల పేరిట స్మారక భవనాలు, ప్రదేశాలు లేదా సమాధులను ఎక్కడా గుర్తించలేదు. కొద్ది మంది వ్యక్తుల సముదాయం ప్రభుత్వాన్ని (Oligarchy) నడిపిన అవకాశాన్ని పూర్తిగా కొట్టిపారేయలేం. సింధు లిపిని అర్థం చేసుకోగలిగితేనే అక్కడి ప్రభుత్వం పట్ల మరిన్ని వివరాలు తెలుస్తాయి.

వర్తక వాణిజ్యాలు

• విస్తృత స్థాయిలో ఉన్న సింధు వర్తక వ్యవస్థ ఆంతరంగిక విదేశీ వ్యాపారాన్ని సూచిస్తోంది. ఎద్దుల బండి, పడవలను రవాణాకు ఉపయోగించారు. సింధు నది రవాణాకు అత్యంత అనుకూలమైంది. స్థానిక, దూరప్రాంత వాణిజ్యం ఉంది. కొన్ని ముద్రలను సరకులకు టోకెన్లుగా వాడి ఉండవచ్చు. ఈ నాగరకత కాలంలో హరప్పాకు సుమేరియా, పర్షియన్ సింధు శాఖ తీర పట్టణాలతో సంబంధాలు ఉండేవి. మొహంజొదారోలో తయారైన ముద్రికలు, చేతిపనులు బాబిలోనియాలో దొరికాయి. సింధు నగరాల్లో తయారైన వస్తువులు లోథాల్ రేవు ద్వారా సముద్ర మార్గాన విదేశాలకు నౌకల్లో రవాణా అయ్యేవి. (లోథాల్‌లో జరిపిన తవ్వకాల్లో ఓడరేవు బయటపడింది) అలాగే విదేశాల నుంచి దిగుమతి అయిన సరకు లోథాల్ రేవులోనే దింపేవారు. వ్యాపార వాణిజ్యాల్లో కొలతలు, తూనికలు ముఖ్యపాత్ర పోషించినట్లు అక్కడ దొరికిన త్రాసులు, తూకపు రాళ్ల వల్ల స్పష్టమవుతోంది. అవి చాలా నిర్దిష్టంగా ఉన్నాయి.

రాత, కళలు, మతం

• సింధు నాగరకత మరో గొప్ప ఆవిష్కరణ రాత. సింధు లిపి చిన్న కృతుల రూపంలో (సుమారు 4000 కృతులు) ఉంది. రాత కుడి నుంచి ఎడమకు ఉంది. అయితే కొన్ని సందర్భాల్లో రెండో వరుస ఎడమ నుంచి కుడికి కూడా ఉంది. సింధు లిపిని అర్థం చేసుకోనంతవరకు అందులోని విషయంపై స్పష్టత రాదు. చేప గుర్తును తరచూ ఉపయోగించడం వల్ల ఈ లిపి ద్రవిడియన్ భాషల కుటుంబానికి చెంది ఉండవచ్చు. ఈ లిపి అర్థమైతేనే సింధు ప్రజల శాస్త్రీయ పరిజ్ఞాన స్థాయిని అంచనా వేయవచ్చు.
• మొహంజొదారోలో రెండు విగ్రహాలు లభించాయి. ఒకటి మతాచార్య చక్రవర్తి రాతి విగ్రహం కాగా రెండోది నాట్యకారిణి కంచు విగ్రహం. వాస్తవికతను ప్రతిబింబించడంలో సింధు కళాకారులు సమర్థులు. వారు చిన్న కళాకృతులను సృష్టించడానికే కృషి చేశారు. పెద్ద విగ్రహాలు, స్మారక కళాఖండాలు లేవు.
• తలకు గేదె కొమ్ములున్న మానవ రూపంతో కూడిన దేవతా ప్రతిమ మొహంజొదారోలో లభించింది. అమ్మతల్లి బొమ్మల లభ్యతను బట్టి సింధు ప్రజలు దేవీ ప్రతిమలను కొలిచి ఉండవచ్చు. రావి లాంటి కొన్ని చెట్లను వారు పవిత్రమైనవిగా భావించినట్లు స్పష్టమవుతోంది. ‘నంది’ని పవిత్రమైందిగా వారు తలచారు. మాతృదేవత బొమ్మలు పురుష దేవతామూర్తుల సంఖ్య కంటే చాలా ఎక్కువ. బహుశా సంతానం కోసం మాతృదేవతలను పూజించేవారని భావించవచ్చు.

అంత్యక్రియలు

• చనిపోయిన వారిని సింధు ప్రజలు పూడ్చిపెట్టేవారు. కొన్ని మృతదేహాలను శవపేటికలో ఉంచి పూడ్చి పెట్టారు. మృతదేహాలు ఉత్తర-దక్షిణంగా తల ఉత్తరం వైపు ఉండేలా వెల్లకిలా ఉన్నాయి. సమాధుల్లో దొరికిన గృహోపకరణాలు, ఆభరణాలు, అద్దాల ఆధారంగా హరప్పా ప్రజలు పరలోక జీవితం ఉంటుందని విశ్వసించి ఉండాలి. ఆ లోకంలో ఈ వస్తువులతో వారికి అవసరం ఉంటుందని భావించి ఉంటారు.

పతనం

• సింధు నాగరకత పతనానికి చాలా కారణాలున్నాయి. భూకంపం, వరదలు, అనావృష్టి వల్ల సింధు జనావాసాలు నాశనమై ఉండవచ్చు. భయంకరమైన అంటు వ్యాధులు ప్రబలి జన వినాశనం జరిగి ఉండవచ్చు. వాతావరణం సమూలంగా మారిపోవడం వల్ల కూడా పచ్చగా కళకళలాడిన భూమి ఎడారిమయమై ఉండవచ్చు. లేదా సింధు నగరాలన్నీ శత్రువుల దండయాత్రలకు గురై స్వీయ రక్షణ చేసుకోలేక నశించి ఉండవచ్చు.

ఏది సంస్కృతి?

• క్రోబర్, క్లుక్‌హాన్ లాంటి పాశ్చాత్య పండితులు ‘సంస్కృతి’ అనే మాటకు అనేక అర్థాలను వివరించారు. సంస్కృతి అంటే ఒక విధమైన జీవన విధానం, ఉత్తమ స్థాయి, సంస్కారం అనే మాటలు స్ఫురణకు వస్తాయి. నాగరకతను మానవ దేహ సుఖ ప్రమాణంగా, సంస్కృతిని మానవుడి సంస్కార ప్రమాణంగా విశ్లేషించవచ్చు. ఇవి పరస్పరం సంబంధం ఉండేవి.. పరస్పర ప్రభావితాలు. ఒక పరిమిత కాలంలో గానీ.. భౌగోళిక సరిహద్దులతో పరిమితమైన ఒక ప్రాంతంలో గానీ.. ఒకే భాషను మాట్లాడే ప్రజలు లేదా ఒకే మతాన్ని అనుసరించేవారు. చరిత్రగతిలో చేసిన ఆలోచనా పూర్వకమైన కృషి వల్ల నిత్యజీవన విధానంలోనూ, ఆధ్యాత్మిక విషయాల్లోనూ సాధించిన ప్రగతిదాయక మార్పులను సంస్కృతిగా విశ్లేషించవచ్చు. ఈ మార్పులు ఒక ప్రాంతం వల్ల లేదా ఒకే భాష మాట్లాడే ప్రజలు/ఒకే మతాన్ని అనుసరించేవారి వల్ల సంభవించవచ్చు.

నాగ‌రిక‌త అంటే..?

• నాగ‌రిక‌త‌ను నిర్ణయించేది సామాజిక ఆర్థిక స్థితిగ‌తులు. కాల పురోగ‌తిలో చిన్న జ‌నావాసాలు పెద్దవ‌య్యాయి. పెద్ద గ్రామాలు క్రమేపీ ప‌ట్టణాలుగా అభివృద్ధి చెందాయి. న‌గ‌ర జీవితం ప్రారంభం కావ‌డంతో సాంకేతిక ప్రగ‌తి సాధ్యప‌డింది. అంటే ప‌రిక‌రాల త‌యారీలో, వ‌స్తూత్పత్తిలో..కొత్త ప్రక్రియ‌లు, ప‌ద్దతులు ప్రవేశించాయి. అంత‌క‌ముందు కంటే మెరుగైన నాగ‌రిక‌త పెరిగింది. మ‌నిషి కేవ‌లం త‌న భౌతిక అవ‌సార‌లు తీర‌డంతో సంతృప్తి ప‌డ‌కుండా అంత‌కు మించిన అవ‌స‌రాల‌ను తీర్చుకోవ‌డానికి అన్వేషించే ద‌శ‌ను ‘నాగ‌రిక‌త’ అన‌వ‌చ్చు.
• “చ‌రిత్ర అధ్యయ‌నం అనేది గ‌తాన్ని గురించి తెలుసుకునే ఒక మార్గం. ఇ.హెచ్‌.కార్ అభిభాష‌న‌ ప్రకారం – ఒక త‌రం తాను సంపాదించిన కౌశ‌లాన్ని, నేర్పుని ముందు త‌రానికి అందివ్వడం వ‌ల్ల వ‌చ్చే ప్రగ‌తే చ‌రిత్ర..”